Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή: Το πνεύμα του ελληνισμού

[…]

Θα σας το πω λίγο παράξενα –οι φίλοι μου με ξέρουν–, θα σας ευχαριστήσω που δέχεστε να ασχοληθεί ο Καραθεοδωρή με σας. Γιατί πολύ συχνά λέμε ότι τιμάμε τον Καραθεοδωρή. Μόνο ο Καραθεοδωρή μπορεί να μας τιμήσει. Ακόμα και… νεκρός. Ούτως ή άλλως είμαι της σχολής του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Άρα, διαβάζουμε τους νεκρούς και γράφουμε για τους αγέννητους, κατά συνέπεια νομίζω ότι είμαστε στο σωστό πλαίσιο. Ήθελα απλώς να το διευκρινίσω.

[…]

Το θέμα των Καραθεοδωρήδων είναι σημαντικό και είναι όντως συμβολικό, όπως το είπατε πολύ σωστά, διότι για μένα και γι’ αυτούς που συνεργάζονται για το θέμα του Καραθεοδωρή, η ιστορία των Καραθεοδωρήδων είναι η ιστορία της Ελλάδος. Έτσι, πολύ απλά. Πολύ συχνά εμείς προσπαθούμε να πούμε ότι κάνουμε κάτι το σημαντικό. Οι Καραθεοδωρήδες δεν έκαναν ποτέ κάτι το σημαντικό. Έκαναν μόνο και μόνο αυτό που ήταν αναγκαίο, και μετά ο χρόνος έδειξε ότι ήταν σημαντικό. Θα ήθελα, λοιπόν, να σας μιλήσω τουλάχιστον για τρία ονόματα της οικογένειας Καραθεοδωρή, η οποία σχετίζεται βέβαια και με τους Βεγλερή, Μπενάκη, Πηνελόπη Δέλτα. Υπάρχει ένα ολόκληρο δίκτυο που απλώνεται σ’ όλο τον ελληνισμό. Το στίγμα, λοιπόν, θα δοθεί από τον Στέφανο Καραθεοδωρή, τον Αλέξανδρο Καραθεοδωρή και τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Για να μη σας μπερδεύω με την τεχνική ορολογία, μόνο ο Κωνσταντίνος δεν έχει σίγμα στο τέλος. Όλοι οι άλλοι έχουν ένα σίγμα. Άρα καταλαβαίνετε ότι μόνο αυτός έχει αυτή την ιδιότητα και την ιδιομορφία.

[…]

Εδώ θα ήθελα να εξηγήσω λίγο το πλαίσιο, γιατί δεν είμαστε καθόλου σε ένα ελλαδοκεντρικό πλαίσιο, άλλα σε ένα πλαίσιο ελληνισμού. Είναι το πνεύμα του ελληνισμού που θα χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρο του ουμανισμού. Όλοι οι Καραθεοδωρήδες, και είναι η εξήγηση του τίτλου, είναι διεθνείς Έλληνες με όλη τη σημασία αυτής της έννοιας. Δηλαδή, δεν θα ασχοληθούν μόνο με τοπικιστικά προβλήματα. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για μας και σαν πρότυπο για τα παιδιά, γιατί έχουμε μια τάση να κοιτάζουμε μόνο ό,τι γίνεται στον τοπικό χώρο και όχι στον ολικό. Οι Καραθεοδωρήδες γενικά ασχολούνται με όλο τον ελληνισμό και το πνεύμα του ελληνισμού χωρίς να επικεντρώνονται μόνο και μόνο στο πλαίσιο της Ελλάδας. Και είναι φυσιολογικό, γιατί πρέπει να σκεφτείτε ότι όλα αυτά αρχίζουν το 1750, κατά συνέπεια ο ελλαδικός χώρος δεν ήταν βέβαια αυτός που είναι τώρα. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι μας δίνει ένα διαχρονικό στίγμα.

[…]

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή γεννήθηκε το 1873 […]. Θα πεθάνει το 1950. Αυτό το πλαίσιο θα μας δώσει το στίγμα της οικογένειας με μία κίνηση. Γεννήθηκε στο Βερολίνο, θα πεθάνει στο Μόναχο, ενώ είναι Έλληνας. Θα έχει εκπαίδευση στο Βέλγιο με γαλλικό σύστημα και θα κάνει τις σπουδές του μετά το ταξίδι του στην Αίγυπτο, όπου θα υπάρχει μία αλλαγή φάσης. Από μηχανικός και στη Στρατιωτική Σχολή […], θα αποφασίσει να ασχοληθεί με τα μαθηματικά στα 27 του. Αυτό το διευκρινίζω γιατί μερικοί θεωρούν ότι ένας μαθηματικός μετά τα 30 δεν παράγει έργο. Σκεφτείτε ότι ο Καραθεοδωρή άρχισε στα 27. Άρα, είχε μόνο τρία χρόνια για να παράγει έργο. Τελικά ξεπέρασε τα όρια, δεν ξέρω για ποιο λόγο. Και έχει ενδιαφέρον –αυτό το λέω και για τους φοιτητές αλλά και για μερικούς αξιωματικούς– γιατί δεν θα πάει στη Γαλλία, διότι εκεί έχει πολλές επαφές ο ίδιος. Προτιμά να πάει στη Γερμανία, για να είναι νέο το πλαίσιο. Φανταστείτε ένα φοιτητή που κάνει το ίδιο με το Erasmus και έχει όλη την οικογένειά του στην Ισπανία, να αποφασίσει να πάει στη Γαλλία, για να μην είναι στο πλαίσιο το οικογενειακό.

Άρα ο Καραθεοδωρή –κι αυτό είναι το σημαντικό, που δίνει το στίγμα και όσον αφορά το πανεπιστήμιο– δεν πηγαίνει σε πανεπιστήμιο, πηγαίνει σε δασκάλους. Για μένα […] δεν έχει σχέση το πανεπιστήμιο με τη γνώση. Είναι ποιος είναι μέσα στο πανεπιστήμιο. Δεν είναι οι τοίχοι που κάνουν το πανεπιστήμιο. Άρα ο Καραθεοδωρή, όταν πάει στο Γκέτινγκεν, δεν πάει γιατί το Γκέτινγκεν είναι φημισμένο. Πάει στο Γκέτινγκεν επειδή θα βρει τον Klein, επειδή θα βρει τον Hilbert, επειδή θα βρει ονόματα που ένας κανονικός μαθηματικός ανατριχιάζει μόνο και μόνο που τα ακούει. Και η ιδέα του είναι ότι άμα πάει εκεί, θα έχει αυτούς δασκάλους. Είμαστε σε μια εποχή, τώρα δεν πρέπει να στενοχωρήσω τα διπλωματικά, πανεπιστημιακά μέλη, όπου δίνουμε συνεχώς το στίγμα για τους καθηγητές. Θυμάμαι σε μια διάλεξη που έκανα, τόλμησα να πω σε καθηγητές τη λέξη «δάσκαλος». Και μου είπαν: «Όχι, κ. Λυγερέ, δεν ξέρετε, εμείς είμαστε καθηγητές, δεν είμαστε δάσκαλοι». Και μετά τούς ρώτησα πώς θα έλεγαν τον Σωκράτη, ας πούμε τον «καθηγητή του Πλάτωνα»; Για μένα η διαφορά είναι ότι ο καθηγητής χωρίς θεσμό δεν υπάρχει. Ο δάσκαλος δεν έχει ανάγκη από θεσμούς. Το ίδιο ισχύει και για τους φοιτητές. Ο φοιτητής χωρίς πανεπιστήμιο δεν είναι φοιτητής. Ο μαθητής δεν έχει ανάγκη από πανεπιστήμιο. Άρα είμαστε σε μια εποχή όπου συνειδητά ο Καραθεοδωρή λέει: «Εμένα δεν με ενδιαφέρει το πανεπιστήμιο, ο καθηγητής, ο φοιτητής. Με ενδιαφέρει πού θα βρω δάσκαλο». Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Γιατί όταν θα πάει και μετά από λίγα χρόνια θα κάνει και το διδακτορικό του και την υφηγεσία του με θεαματικά αποτελέσματα και θα αναγνωριστεί και από τον Minkowski, τον αναγνωρίζουν ως μαθητή. Δεν τον αναγνωρίζουν ως φοιτητή.

Είναι πολύ σημαντικό ένα πανεπιστήμιο να έχει δασκάλους και μαθητές. Γιατί από εκεί έρχεται η ποιότητα που θα αναδείξει όλο το πλαίσιο και θα υπάρξει μία αλλαγή φάσης. Πρέπει να καταλάβετε, λοιπόν, ότι ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, όσον αφορά τα μαθηματικά, ασχολείται με το πιο δύσκολο εκείνης της εποχής, που αφορά το λογισμό μεταβολών. Ποιος έχει κάνει μαθηματικά σε αυτόν τον τομέα; Κάτι ονόματα που είναι Euler, Bernoulli, Lagrange, Legendre. Ό,τι ήταν το πιο υψηλό στα μαθηματικά, έχει ασχοληθεί με αυτόν τον τομέα. Και ο Καραθεοδωρή, στη διατριβή του, θα κάνει μία γενίκευση που δεν είχε κάνει κανένας από όλους τους άλλους. Κανένας. Δηλαδή, είναι για πρώτη φορά που θα μιλήσει για λύσεις οι οποίες είναι ασυνεχείς. Όλοι οι άλλοι κοίταζαν πάντοτε όχι μόνο λύσεις οι οποίες είναι συνεχείς, αλλά ακόμα και παραγωγίσιμες. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Κατηγορούμε συχνά τους φοιτητές μας ότι είναι μεγάλοι. Νομίζω ότι μερικές φορές πρέπει να είμαστε μεγάλοι, γιατί είναι το θέμα της ωριμότητας. Γιατί όταν κάνει κάποιος μια διατριβή σ’ αυτή την ηλικία θα ψάξει την ουσία, και όχι απλώς να περάσει τη διατριβή. Εδώ έχουμε φτάσει στο σημείο, όχι μόνο στην Ελλάδα, μη νομίζετε, ο στόχος να είναι η διατριβή. Θα σας θυμίσω τι έλεγε ένας περίφημος μαθηματικός, ο Jean Dieudonné: «Μαθηματικός είναι αυτός που έχει διατριβή στα μαθηματικά και έχει δημοσιεύσει ένα ερευνητικό άρθρο.» Μόνο και μόνο. Αν χρησιμοποιήσουμε αυτό το κριτήριο για να καθορίσουμε ποιος είναι μαθηματικός στην Ελλάδα, νομίζω θα άλλαζε ριζικά την ονομασία των μαθηματικών. Διότι θεωρεί ότι πρέπει να τελειώσει το διδακτορικό, διότι είναι ένα προαπαιτούμενο, αλλά πρέπει να αποδείξει ότι μπορεί να σκεφτεί μόνος του. Και εδώ είναι η διαφορά. Δηλαδή μπορούμε να γεννηθούμε έξυπνοι ή όχι, αλλά ο στοχασμός γίνεται στο πανεπιστήμιο. Αλλά γίνεται στο πανεπιστήμιο όχι από καθηγητές σε φοιτητές. Γίνεται από δασκάλους σε μαθητές. Όλα τα άλλα είναι γέμισμα.

Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι ότι το 1900 ο Καραθεοδωρή αρχίζει να κάνει μαθηματικά. Το 1932 είναι κύριος ομιλητής στο Διεθνές Συνέδριο των Μαθηματικών. Το 1936 είναι ο πρόεδρος της εξαμελούς επιτροπής που δίνει το ανάλογο του βραβείου Νόμπελ στα μαθηματικά. Θέλω να πω ότι ακόμα και αν δεν είσαστε του τομέα, όταν ακούτε ότι όλη η διεθνής κοινότητα συμφωνεί έτσι ώστε να είναι μόνο έξι μαθηματικοί που θα δίνουν το ανάλογο του βραβείου Νόμπελ, και αυτοί οι έξι συμφωνούν ότι ο πρόεδρος πρέπει να είναι ο Καραθεοδωρή, δεν είναι εμείς που τιμάμε τον Καραθεοδωρή. Είναι αυτός, που έτυχε να είναι Έλληνας και μας τιμά. Αυτό να μην το ξεχνάμε. Μάλιστα, εκείνη τη στιγμή που θα γινόταν η απονομή έχουν ένα τεχνικό πρόβλημα και δεν ξέρουν ποιος θα παρουσιάσει το έργο αυτών που κέρδισαν το βραβείο. Και ποιος το παρουσίασε; Ο Καραθεοδωρή. Διότι δεν ήταν μόνο ειδικός για να δώσει μια βαθμολογία, γιατί πολύ συχνά ακούμε μερικά πράγματα από τους φοιτητές όσον αφορά τους καθηγητές, ότι απλώς δίνουν βαθμολογίες. Το θέμα είναι ότι μετά τη διδακτορική διατριβή είναι ικανός ο καθηγητής σε πέντε-έξι γραμμές να πει την ουσία. Κι αυτό στην επιτροπή των έξι μόνο ο Καραθεοδωρή μπορούσε να το κάνει. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και για το μέγεθος του Καραθεοδωρή και την εμβέλειά του.

[…]

Ένα άλλο πράγμα για τον Κωνσταντίνο που πρέπει να δούμε είναι η σχέση του με τον Αϊνστάιν. Είναι πολύ σημαντική. Προέρχεται από μια αλληλογραφία. Έχουμε την τάση να λέμε, το έχετε ακούσει φαντάζομαι πολλές φορές, ότι ο Αϊνστάιν λέει ότι ο δάσκαλός του ήταν ο Καραθεοδωρή. Δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο ουσιαστική από αυτό το πράγμα. Ο Αϊνστάιν έκανε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας το 1905. Όπως ξέρετε, μετά δημοσίευσε τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, το 1914, και άρχισε μετά να προβληματίζεται για να επιλύσει μερικά προβλήματα καθαρά μαθηματικά της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας και εκεί ήρθε σε επαφή με μαθηματικούς. Ένας από αυτούς ήταν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Ήταν δύσκολα προβλήματα λογισμού μεταβολών. Συγκεκριμένα, είχε τρία προβλήματα. Τα δύο επιλύθηκαν από τον Καραθεοδωρή και το τρίτο, όσον αφορά τις κλειστές καμπύλες, δεν έχει επιλυθεί ακόμα ούτε τώρα. Αυτή η αλληλογραφία αρχίζει το 1916. […]

Ένα άλλο παράδειγμα που θέλω να σας δώσω αφορά το νομικό πλαίσιο των προσωπικών δεδομένων. Το υπουργείο Εξωτερικών μάς έστειλε στο Γκέτινγκεν για να δούμε αν υπάρχει νέο υλικό. Οι πληροφορίες που είχε το υπουργείο Εξωτερικών ήταν ότι δεν υπήρχε νέο υλικό. Εμένα μου αρέσει όταν με στέλνουν σε αποτυχημένες αποστολές. Είναι αυτό που λέω και στους σπουδαστές μου: όταν στη στρατηγική σάς βάζουν σ’ έναν αγώνα που είναι χαμένος από χέρι, μόνο να κερδίσετε μπορείτε, γιατί οποιοδήποτε λάθος του αντιπάλου θα είναι κέρδος για σας. Πήγαμε, λοιπόν, στο Γκέτινγκεν και βρήκαμε την αλληλογραφία Kneser – Καραθεοδωρή, που για πρώτη φορά βγήκε επίσημα. Για έναν πολύ απλό λόγο. Και θα δείτε πώς τα πράγματα συνδέονται. Ο παππούς Kneser ήταν μαθηματικός, ο πατέρας Kneser ήταν μαθηματικός, ο εγγονός μαθηματικός. Ο παππούς ήταν φίλος του Κωνσταντίνου. Ο Κωνσταντίνος έχει αλληλογραφία με τον πατέρα την ώρα που θα πεθάνει ο παππούς. Και ξέρετε γιατί αρχίζει αυτή η αλληλογραφία; Εδώ είναι το σημαντικό, κι έχουμε ένα πολύ σημαντικό μάθημα. Η πρώτη αλληλογραφία που έχουν μεταξύ τους είναι γιατί ο γιος ανησυχεί επειδή πριν από μία βδομάδα πέθανε ο πατέρας του και είχε ένα φοιτητή στο διδακτορικό και σκέφτεται ότι δεν υπάρχει κανένας που να μπορεί να τον παρακολουθήσει και να συνεχίσει το έργο του πατέρα του. Και θα γράψει στον Καραθεοδωρή για να τον βοηθήσει και να βοηθήσει τον Ulrich Kowallik, έτσι ώστε να μπορέσει να συνεχίσει το έργο του πατέρα του. Δεν είμαστε καθόλου σε ένα πλαίσιο τυπικό για μία διατριβή. Ενώ ο πατέρας του είχε πεθάνει εδώ και μία βδομάδα, θεωρεί ότι το πιο σημαντικό που έχει να κάνει είναι να έρθει σε επαφή με τον Καραθεοδωρή, για να συνεχιστεί αυτό το έργο. Κι αυτό θα γίνει. Και το ενδιαφέρον για μας είναι ότι αυτή η αλληλογραφία θα συνεχιστεί έως 10 μέρες πριν το θάνατο του Καραθεοδωρή. Άρα, αυτή την αλληλογραφία τώρα τη γνωρίζουμε. Είναι 11 επιστολές του Καραθεοδωρή, 5 του Kneser.

Ένα άλλο σημαντικό πράγμα είναι ότι ο Καραθεοδωρή βρισκόταν σε ένα συνέδριο, και ήταν με τον Kneser. Και στα διαλείμματα ο Καραθεοδωρή έγραφε πάνω σε χαρτάκια. Μπορεί αυτό να μην είναι και τόσο σημαντικό, αλλά θέλω να σας δώσω το στίγμα του άλλου. Ο άλλος ο μαθηματικός, που ήταν πιο νέος, κράτησε όλα τα χαρτάκια. Τα χαρτάκια αυτά ήταν απλώς σημειώσεις για το τηλεσκόπιο του Schmidt, οι οποίες έγιναν την περίοδο του διαλείμματος. Αυτές οι σημειώσεις, όλες μαζί, έγιναν «το» βιβλίο για το τηλεσκόπιο του Schmidt. Θέλω να σας πω ότι ο σεβασμός προς τον άλλο μαθηματικό αρχίζει και από τις λεπτομέρειες. Πόσες φωτοτυπίες δίνουμε στους φοιτητές μας που δεν διαβάζουν ποτέ; Όπως ασχολούμαι και με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, στην εποχή του ακόμα και το χαρτί ήταν σπάνιο. Άρα δεν γράφανε όπου να ’ναι. Εμείς τώρα έχουμε φτάσει στο σημείο που ολόκληρα βιβλία βγάζουμε σε φωτοτυπία και έχουμε χάσει την έννοια της ουσίας, δηλαδή το βιβλίο.

Εδώ, λοιπόν, το σημαντικό για μένα είναι ότι με τους Καραθεοδωρήδες έχουμε έγγραφα. Για τον Αλέξανδρο Καραθεοδωρή έχουμε 6.000 έγγραφα χωρίς καμία σοβαρή μελέτη πάνω σ’ αυτά. Μπορεί στο μουσείο να υπάρχουν πάνω από 10.000 έγγραφα, σελίδες, τώρα βλέπετε τις νέες επιστολές. Όλο αυτό το υλικό είναι η ιστορία της Ελλάδας. Και εδώ πήρα μόνο τρία παραδείγματα. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν κι άλλα. Για να καταλάβετε, στο μουσείο υπάρχει μία αίθουσα για τον Κωνσταντίνο, μία αίθουσα για τον Αλέξανδρο και μία αίθουσα για τον Στέφανο. Και νομίζω ότι θα σας δίνει μια εικόνα που θα είναι πιο σοβαρή και θα μπορούμε ως Έλληνες να είμαστε όντως περήφανοι, διότι έτυχε αυτή η οικογένεια είναι Έλληνες. Και μάλιστα έτυχε να είναι Έλληνες σε μια εποχή που εμείς είχαμε Τουρκοκρατία. Γιατί αν το πάρουμε λίγο πιο σοβαρά, πρέπει να σκεφτούμε ότι μερικοί Έλληνες εκείνης της εποχής γεννήθηκαν Τούρκοι, έζησαν Τούρκοι, πέθαναν Τούρκοι, αλλά ήταν Έλληνες. Τώρα εμείς στην Ελλάδα έχουμε μερικούς που γεννήθηκαν Έλληνες, ζουν Έλληνες, θα πεθάνουν Έλληνες, αλλά δεν ξέρω αν είναι… Είναι πολύ σημαντική η εποχή. Το να είσαι Έλληνας εκείνη την εποχή είναι πολύ ουσιαστικό. Γιατί το να είσαι αντιστασιακός σε μια χώρα που είναι δημοκρατική, είναι πολύ εύκολο. Το να είσαι όμως αντιστασιακός σε μια χώρα που έχει δικτατορία, είναι δύσκολο. Όταν κοιτάζουμε το έργο των Καραθεοδωρήδων γενικότερα, αυτό που μας αφήνει σαν εικόνα είναι ότι δεν προσπάθησαν απλώς να πάρουν μία θέση. Μας ενδιαφέρει να ξέρουμε τι άφησαν σαν έργο. Αυτό που είναι σημαντικό για μένα είναι ότι όταν βλέπουμε κάποιον που έχει τελειώσει μια στρατιωτική σχολή, ο οποίος είναι μηχανικός και τα παρατάει όλα, διότι θεωρεί ότι στα μαθηματικά θα μπορέσει να δώσει την ουσία της ζωής του, νομίζω είναι πολύ σημαντικό σαν παράδειγμα και δείχνει και την ευελιξία που θα πρέπει να έχουμε ακόμα και στα πανεπιστήμια όσον αφορά τους τομείς. Να μην έχουμε έναν τομέα, μία εξειδίκευση, και να μην μπορεί ο φοιτητής να πάει και σε άλλον. Διότι η οικογένεια Καραθεοδωρή, με την αποτελεσματικότητά της και το έργο της, έχει αποδείξει ότι η πολυκλαδικότητα είναι το σημαντικό. Πρέπει δηλαδή να έχουμε ένα ευρύ πλαίσιο.

*Αποσπάσματα από εκτενή και πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξη που είχε δώσει ο Νίκος Λυγερός στην αίθουσα τελετών του κτιρίου της Παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στις 2 Απριλίου 2008. Το θέμα της διαλέξεώς του ήταν το εξής: «Οικογένεια Καραθεοδωρή: Οι διεθνείς Έλληνες».

Τα δύο άλλα μέλη –πλην του Κωνσταντίνου, δηλαδή– της οικογένειας Καραθεοδωρή που είχε μνημονεύσει στη διάλεξή του ο Λυγερός ήταν αφενός ο Στέφανος, διπλωμάτης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και γλωσσολόγος, και αφετέρου ο Αλέξανδρος, γιος του Στεφάνου, επίσης διπλωμάτης και νομικός.

Ο Kωνσταντίνος Καραθεοδωρή, εξέχουσα επιστημονική προσωπικότητα του 20ού αιώνα, είχε γεννηθεί στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου 1873.

Ο Καραθεοδωρή, δραστήριος και παραγωγικός έως το τέλος, έφυγε από τη ζωή στις 2 Φεβρουαρίου 1950, σε ηλικία 77 ετών.