Το ταξίδι της κρατικής κυριαρχίας

Παρότι η έννοια του κράτους μας φαίνεται αυτονόητη, στο βαθμό που ο μεγαλύτερος εφιάλτης για αρκετούς να είναι η κατάρρευση του κράτους ή η απουσία του, εντούτοις οι σύγχρονες κρατικές μορφές είναι αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης ιστορίας, εντός της οποίας η συγκρότηση του σύγχρονου κράτους είναι μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη.

Αυτό με τη σειρά του υπογραμμίζει την πρόκληση: η εμφάνιση και επέκταση της αρμοδιότητας του σύγχρονου κράτους συμπίπτει με μια ιστορική περίοδο, τη νεωτερικότητα, όπου βλέπουμε παράλληλα την ανάδυση των σύγχρονων αιτημάτων ελευθερίας,  τη διεκδίκηση περιορισμών στην αυθαιρεσία του κράτους και τα μεγάλα κινήματα για την κατοχύρωση της δημοκρατίας.

Ένα βιβλίο «οδηγός»

Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους, τη ανάδυση του κράτους και ταυτόχρονα των αιτημάτων για δημοκρατία και διεύρυνση των δικαιωμάτων, κινείται το βιβλίο του καθηγητή Πολιτειολογίας, στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Δημήτρη Χριστόπουλου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πόλις με τίτλο Ταξίδι στο Κράτος. Κυριαρχία, δίκαιο, δικαιώματα.

Ένα βιβλίο που προσπαθεί να είναι ακριβώς «οδηγός», αποφεύγοντας, όμως, τα προβλήματα που υπάρχουν στην παραδοσιακή μορφή του εγχειριδίου, κυρίως γιατί ο συγγραφέας σπεύδει να συζητήσει ερωτήματα που έχουν κυριαρχήσει στη δημόσια σφαίρα και να πάρει θέση σε αυτά.

Το βιβλίο ξεκινά έτσι με την ιστορία των κρατικών μορφών, διαλέγοντας ως αφετηρία τον Αριστοτέλη και το πώς στοχάστηκε την πόλη και την ανάδυση της έννοιας του πολίτη, στη στενή του σχέση με τον οπλίτη. Στρέφεται έπειτα στις μεγάλες ανατροπές που διαμορφώνουν τη νεωτερικότητα, όπως για παράδειγμα τη Μεταρρύθμιση και τον τρόπο που εκκινεί μια διαδικασία εκκοσμίκευσης, την ανάδυση των μορφών της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας και τις αλλαγές που συνεπάγονται για το κράτος και το δίκαιο, τον τρόπο που στην επαύριον του Τριακονταετούς Πολέμου η Συνθήκη της Βεστφαλίας διαμορφώνει τη σύγχρονη έννοια των συνόρων αλλά επικυρώνει το διαχωρισμό ανάμεσα στο πολιτικό σώμα και το  εκκλησιαστικό ποίμνιο. Ο απολυταρχισμός παρά το φαινομενικό αρχαϊσμό των δομών του, επιτρέπει στην αστική τάξη να αναδιατάξει το συσχετισμό υπέρ της και ουσιαστικά να καταστεί κυρίαρχη, ενώ η τομή της Γαλλικής Επανάστασης φέρνει στο προσκήνιο τη δημοκρατική διεκδίκηση.

Ο Δημήτρης Χριστόπουλος

Ο λαός και το έθνος

Ερχόμενος στην έννοια του λαού ως το «έμψυχο στοιχείο του κράτους» (σ. 111), ο Χριστόπουλος εξετάζει τα ζητήματα που αφορούν την ίδια τη συγκρότηση του λαού αλλά και του έθνους, τον τρόπο που διαμορφώθηκε η έννοια της ιθαγένειας αλλά και τις εντάσεις που τη διαπερνούν στην εξέλιξη του δικαίου της ιθαγένειας. Παράλληλα, εξετάζει το πώς επεκτάθηκε η έννοια του πολίτου, συμπεριλαμβανομένης της επέκτασης των δημοκρατικών δικαιωμάτων, πρώτα και κύρια του εκλογικού. Ιδιαίτερα στέκεται στις φορτίσεις που έχει η έννοια του έθνους που το οριοθετεί ως «κοινότητα αλληλεγγύης που σφυρηλατείται μέσω της πεποίθησης ότι η φυσική της στέγη είναι το κράτος» (σ. 129), πριν προχωρήσει στα ερωτήματα που αφορούν τις μειονότητες και τα δικαιώματά τους, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες.

Αυτό τον φέρνει στα ερωτήματα για την έννοια της επικράτειας, στην εδαφική, υδάτινη και εναέρια διάσταση που αποκτά, αλλά και τις αμφισβητήσεις, τόσο εσωτερικές (όπως ήταν για παράδειγμα το φαινόμενο της ληστείας), όσο και εξωτερικές, ενώ επισημαίνει πώς εξελίσσονται τα σχετικά ερωτήματα αυτά στο πλαίσιο και της από-αποικιοποίησης.

Μέσα από την εξέταση εννοιών όπως η γενοκτονία και η εθνοκάθαρση ο Χριστόπουλος περνά στην εξέταση των ερωτημάτων που αφορούν το ποιος θέλουν και ποιους δεν θέλουν τα κράτη στα εδάφη τους, συμπεριλαμβανομένων αυτών που ανακύπτουν από τις μορφές κοινωνικού αποκλεισμού αλλά της στέρησης δικαιωμάτων που υφίστανται συχνά οι πρόσφυγες και οι μετανάστες. Αυτό τον οδηγεί στα ερωτήματα για το αποκλεισμό, την ένταξη κα την αφομοίωσης, απέναντι στα οποία προτείνει τη στρατηγική της «αναγνώρισης» ως μια βίαιη και ανεκτική στρατηγική ένταξης.

Η κυριαρχία

Ερχόμενος στα ζητήματα που αφορούν την κυριαρχία ως την «απόλυτη και διαρκή εξουσία του κράτους» (σ. 241), ο Χριστόπουλος επιστρέφει στην πολιτική φιλοσοφία της νεωτερικότητας, ξεκινώντας από τον Χομπς και περνώντας στον Ρουσσώ και τη μετάβαση από την ηγεμονική στη λαϊκή κυριαρχία, μην παραλείποντας την οξυδέρκεια του Σπινόζα. Στον Μακιαβέλι και την εικόνα του Κενταύρου που χρησιμοποιεί ως συνδυασμό ανάμεσα στην βία και την έλλογη συναίνεση ο Χριστόπουλος θεωρεί ότι μπορούμε να βρούμε την καλύτερη περιγραφή της κυριαρχίας. Παράλληλα, επισημαίνει τη σημασία που έχουν οι επαναστάσεις ως τομές που μπορεί ορίζουν μορφές συντακτικής εξουσίας. Από την άλλη, προσεγγίζει κριτικά τη θέση του Σμιτ για τον ορισμό του κυρίαρχου ως αυτού που αποφασίζει για την εξαίρεση και επισημαίνει τους κινδύνους από μια προσέγγιση της έκτακτης ανάγκης ως κανονικότητας.

Απέναντι σε αυτό, ο Χριστόπουλος αντιπαραβάλλει μια αντίληψη του κράτους ως τελικά υλικής σχέσης και συσχετισμού δύναμης, εμπνευσμένη από το έργο του Πουλαντζά, θεωρώντας ότι αυτό μπορεί να επιτρέψει το στοχασμό μιας μορφής «εξημερωμένης κυριαρχίας» (σ. 297), που με τη σειρά της ανοίγει το δρόμο για το κράτος δικαίου.

Το δίκαιο και τα δικαιώματα

Στη συνέχεια ο Χριστόπουλος στρέφεται στα ερωτήματα που αφορούν το δίκαιο και τα δικαιώματα. Στρέφεται στις διαφορετικές προσεγγίσεις για το δίκαιο και τον τρόπο που ανάλογα με την οπτική προκρίνεται η έμφαση στη νομιμότητα, στην αποτελεσματικότητα και στη νομιμοποίηση, που χαρακτηρίζουν τις τρεις βασικές σχολές, τον θετικισμό, τον ρεαλισμό και τον ιδεαλισμό και τον κίνδυνο παραφθοράς των τριών αυτών κύκλων σε φορμαλισμό, κυνισμό και αφέλεια αντίστοιχα, ορίζοντας ουσιαστικά με αυτόν τον τρόπο το πεδίο της διαρκούς αναδιαπραγμάτευσης του δικαίου.

Ως προς το ίδιο το δίκαιο, ο Χριστόπουλος επισημαίνει τη σημασία που έχει η διάκριση ανάμεσα σε ιδιωτικό δίκαιο, αυτό που αφορά τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και το δημόσιο δίκαιο, αυτό που αφορά τις σχέσεις υπαγωγής του ανθρώπου στο κράτος, ενώ ορίζει και το πεδίο του διεθνούς δικαίου. Ερχόμενος στην έννοια του Συντάγματος στέκεται στη διττή ιδιότητα που έχει ως πολίτευμα και ως ανώτατος νόμος (σ. 348). Σε αυτό το πλαίσιο, το συνταγματικό δίκαιο επικεντρώνεται «στην κανονιστική αναπαράσταση του κρατικού φαινομένου» (σ. 357). Εξετάζοντας τις βασικές πλευρές του συνταγματικού δικαίου, ο Χριστόπουλος επιμένει τη σημασία που έχει το Σύνταγμα καταρχάς ως εγγύηση ελευθεριών και δικαιωμάτων και στη συνέχεια και στη συνέχεια ως εγγύηση των δημοκρατικών θεσμών και παράλληλα παρουσιάζει την εξέλιξη ως προς την εγγύηση των δικαιωμάτων, ενώ δεν παραλείπει να αναφερθεί και στη διεθνή διάσταση, όπως αυτή αποτυπώνεται στην προτεραιότητα του ευρωπαϊκού δικαίου.

Για τον Χριστόπουλο η έννοια του κράτους δικαίου σημαίνει ότι η κυριαρχία συνδυάζεται πλέον με τη δέσμευση σε κανόνες: «το κράτος είναι κυρίαρχο επειδή δεσμεύεται από τους κανόνες του» (σ. 404). Αυτό σημαίνει εγγυήσεις δικαίου, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις και συγκάλυψη ή αποσιώπηση αδικιών και ανισοτήτων. Το ίδιο και τα δικαιώματα: «εργαλεία χειραφέτησης, κριτικής και αμφισβήτησης τα εκάστοτε εξουσίας αλλά και προπέτασμα καπνού στις ανισότητες και τις εξουσιαστικές δομές» (σ. 415). Το γεγονός αυτό όπως και ο τρόπος που π.χ. έχει υποχωρήσει η ισχύς των κοινωνικών δικαιωμάτων, αποτυπώνει ότι τελικά το περιεχόμενο των δικαιωμάτων είναι υπό συνεχή διακύβευση μέσα στον πραγματικό κοινωνικό και πολιτικό συσχετισμό.

Συνολικά πρόκειται για μια σημαντική συμβολή. Το ίδιο το γεγονός ότι συνδυάζει το χαρακτήρα ενός πολύ καλού «εισαγωγικού» κειμένου σε αυτά τα ζητήματα, με το χαρακτήρα της «παρέμβασης» σε κρίσιμες και σημαντικές συζητήσεις για όλα αυτά τα ζητήματα που είναι σε εξέλιξη του δίνει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. Άλλωστε, είναι γραμμένο από έναν άνθρωπο που με τα ζητήματα αυτά δεν έχει ασχοληθεί μόνο  με έναν «ακαδημαϊκό» τρόπο αλλά και μέσα από μια ενεργή παρουσία στα δημόσια πράγματα και τη δημόσια συζήτηση για τη δημοκρατία, το δίκαιο και τα δικαιώματα στη χώρα μας.