«To μεγάλο μας τσίρκο»: Η θεατρική πράξη αντίστασης του Κώστα Καζάκου στην καρδιά της Χούντας

Στις 22 Ιουνίου του 1973, λίγα μέτρα μόνο μακριά από το Πολυτεχνείο, εκτυλίχθηκε μια πράξη αντίστασης που μπορεί να μην είχε την μαζικότητα της εξέγερσης στο Πανεπιστημιακό Ίδρυμα, είχε όμως ιδιαίτερο συμβολισμό.

Πέντε μήνες πριν χιλιάδες νέοι κατέβουν στο δρόμο και διεκδικήσουν την πτώση της Χούντας, δεκάδες άνθρωποι περνούσαν το κατώφλι του Θεάτρου Αθήναιον για να κάνουν τη δική τους «θεατρική» επανάσταση.

Ο Κώστας Καζάκος, ο οποίος σήμερα έφυγε από τη ζωή, η Τζένη Καρέζη και ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος μαζί με άλλους αξιόλογους ηθοποιούς της εποχής ανεβάζουν το έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο» και γράφουν ιστορία.

Το έργο γνωρίζει τεράστια επιτυχία στην πρώτη του παρουσίαση αλλά και κάθε φορά που «ανέβηκε» στη συνέχεια με πάνω από 400.οοο θεατές να το έχουν απολαύσει μέχρι σήμερα.

Η Τζένη Καρέζη είχε δηλώσει:

«Έπρεπε να είναι κάτι σαν λαϊκό πανηγύρι, να κλείνει μέσα του πολλή ρωμιοσύνη… και μέσα από τη σάτιρα, τον αυτοσαρκασμό, το γέλιο και το δάκρυ, να μιλήσουμε για τους καημούς και τα όνειρα της φυλής μας, για προδομένους αγώνες, για προδομένες ελπίδες… και πάνω απ’ όλα για ομορφιά. Για την ομορφιά αυτού του λαού, που δεν παύει ποτέ να αγωνίζεται, να προδίδεται, να πιστεύει και να συνεχίζει τον αγώνα του, διατηρώντας τις ρίζες του αναλλοίωτες αιώνες τώρα. Όλα αυτά όμως θά ’πρεπε να ειπωθούν ρωμέικα, ζεστά. Καθόλου φιλολογικά. Καθόλου εγκεφαλικά. Θά’ πρεπε, δηλαδή, να γραφτεί ένα έργο που να έχει μέσα του τους σπόρους της λαϊκής μας τέχνης. Εγχείρημα δύσκολο, άπιαστο σχεδόν».

Η παραγγελία του Καζάκου στον Καμπανέλλη

Η αρχική ιδέα για το έργο ανήκει στον ίδιο τον Καζάκο και την Καρέζη. Η επιθυμία τους είναι να παρουσιάσουν ένα κείμενο το οποίο θα σχολιάζει με χιουμοριστικό τρόπο την πορεία των Ελλήνων από την Επανάσταση μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή.

Ο Καζάκος για την συγγραφή του έργου εμπιστεύεται τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και τον Σταύρο Ξαρχάκο για το μουσικό μέρος. Τα ιστορικά τραγούδια της παράστασης ερμηνεύει ο Νίκους Ξυλούρης.

Το έργο αποτελεί συρραφή από θεατρικά σκετς σε ύφος επιθεώρησης, ενώ ανάμεσα στην πρόζα μεσολαβούν η μουσική και τα τραγούδια είναι δομικά συστατικά της παράστασης και όχι συνοδεία ή υπόκρουση.

Τη σκηνοθεσία αναλαμβάνει ο Κώστας Καζάκος, τα σκηνικά και τα κοστούμια ο Φαίδων Πατρικαλάκης και τον διάκοσμο της εισόδου και τη θεατρική απόδοση της σκηνής του Καραγκιόζη ο Ευγένιος Σπαθάρης. Εκτός από την Καρέζη και τον Καζάκο συμμετέχουν, επίσης, οι ηθοποιοί Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, Νίκος Κούρος, Τίμος Περλέγκας, Σπύρος Κωνσταντακόπουλος και ένας μεγάλος θίασος που κρατά τον ρόλο του λαού-χορωδών.

Η μάχη με τη λογοκρισία

Μέχρι τις 22 Ιουνίου, οπότε έκανε πρεμιέρα, «Το μεγάλο μας τσίρκο» χρειάστηκε πολλές φορές το κείμενο να περάσει από τον έλεγχο της λογοκρισίας.

Σε μια εποχή που καμία αναφορά -ούτε υπόνοια- εναντίον της Δικτατορίας δεν περνούσε από την λογοκρισία, ο Κώστας Καζάκος έχει αναφερθεί εκτεταμένα στις προσπάθειες που έκανε όλη η ομάδα για να μην κοπούν συγκεκριμένα σημεία.

Όπως είχε πει ο ίδιος ο Καζάκος: «Ξεκίνησε να γράφει ο Ιάκωβος… έγραφε… έγραφε… και εγώ πήγαινα τα κείμενα στην λογοκρισία. Πήγαινα έναν πάκο χαρτιά και μου άφηναν μισό. Έγραφε ο Ιάκωβος άλλα κείμενα, τα πήγαινα και από πέντε ή έξι επεισόδια μας άφηναν ένα… Σκεφτήκαμε να τους πηγαίνουμε τα κείμενα μπερδεμένα, ήταν ο μόνος τρόπος. Τα κείμενα ήταν ασύνδετα και δεν έβγαζαν νόημα. Θυμάμαι μας έλεγαν «τι είναι αυτά που γράφει ο Καμπανέλλης; Θα καταστραφείτε!».

Τελικά η Επιτροπή ξεγελάστηκε και το έργο ανέβηκε με ελάχιστες αλλαγές και μετά την Δικτατορία με τεράστια επιτυχία. Η παράσταση παίχτηκε ξανά και ξανά από τότε με ελάχιστες αλλαγές.

Διακοπή πριν την εξέγερση του Πολυτεχνείου

Η παράσταση αγκαλιάστηκε από το αθηναϊκό κοινό με αποτέλεσμα ο κόσμος να συρρέει κάθε βράδυ Πατησίων και Μάρνης για να δει την ιστορία του ελληνικού έθνους και ταυτόχρονα να λάβει μηνύματα αντίστασης.

Με πολύ έξυπνο τρόπο το κείμενο περιέχει αλληγορίες που μπορεί να μην «έπιασε» η επιτροπή της λογοκρισίας αλλά κατάλαβαν και κράτησαν στην καρδιά τους οι έλληνες θεατές. Το έργο γίνεται σύμβολο αγώνα κατά της Χούντας και άνθρωποι του καθεστώτος το παρακολουθούσαν πολύ συχνά για να ενημερώνουν τους ανωτέρους τους.

Λίγο πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, το έργο διακόπηκε βίαια από τη Χούντα. Η Καρέζη και ο Καζάκος συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, ενώ συνελήφθησαν εκ νέου κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Οι δύο καλλιτέχνες δεν το βάζουν κάτω και παρουσιάζουν το έργο ξανά μετά την αποφυλάκισή τους.

Αμέσως μετά την Μεταπολίτευση «Το μεγάλο μας Τσίρκο» ανεβαίνει ξανά με την προσθήκη σκηνών που είχαν κοπεί από τη λογοκρισία.

Σύμβολο αγώνα και αντίστασης

Η τεράστια επιτυχία που σημείωσε η παράσταση είναι δύσκολο να αναλυθεί σήμερα. Το πολιτικό σκηνικό της εποχής ήταν τέτοιο που συνέβαλε στην μεγάλη προσέλευση του κοινού.

Των ανθρώπων που διψούσαν για να δουν κάτι ποιοτικό και διασκεδαστικό απο τη μια, και από την άλλη με τους συμβολισμούς, τα τραγούδια και τα συνθήματα που προετοίμαζαν -στο βαθμό που τους αναλογούσε- την πτώση της Χούντας.

Η τέχνη δεν κάνει επανάσταση, αλλά την προετοιμάζει. Το σύνθημα «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία» ακούστηκε πρώτη φορά στην παράσταση πριν γίνει κραυγή αγωνίας για χιλιάδες νέους που διεκδίκησαν και κέρδισαν τη ζωή τους πίσω.

Ο Κώστας Καζάκος έφυγε από τη ζωή σήμερα πλήρης ημέρων αφήνοντας πίσω του ένα σπουδαίο καλλιτεχνικό έργο. Δεκάδες παραστάσεις, κινηματογραφικές επιτυχίες, τηλεοπτικές σειρές αλλά και με διαρκή αγώνα για ελευθερία και δικαίωμα στο όνειρο.

Αυτό όμως που θα μείνει στην ιστορία και στην καρδιά των Ελλήνων, είναι η συμβολή του σπουδαίου Καζάκου σε μια εποχή που η κοινωνία είχε ανάγκη ίσως περισσότερο από ποτέ το οξυδερκές πνεύμα του και την ικανότητά του να βρίσκεται μέσα στην κοινωνία.

Όπως έλεγε και όταν υποδυόταν ο Καζάκος τον Ρωμιό: «Καταπιαστήκαμε με κάτι δύσκολο. Καλέσαμε την τρέλα για βοηθό αλλιώς δεν τα βγάζαμε πέρα. Τρέμαμε μ’ αυτό που αγγίζαμε και τρέμουμε ακόμα. Όμως αυτό που θέλαμε ήταν να ‘ρθείτε στην παράστασή μας και να μη φύγετε αδιάφοροι. Να βρείτε ψεγάδια να μας κρίνετε αλλά να μη φύγετε αδιάφοροι. Κι αν σας κακοκαρδίσαμε ή αν σας κάναμε να γελάσετε με πράγματα που δεν έπρεπε, είναι γιατί διαλέξαμε το φαρδύ το δρόμο. Εκεί που η ζωή είναι χύμα. Το αστείο, το σοβαρό, τα όσια και τα ιερά, ο άγιος και ο θεομπαίχτης».