Γιαννούλης Χαλεπάς: Μυστήριο σαν τη φύση

Ο Χαλεπάς είναι ο νεοέλληνας καλλιτέχνης που, μ’ όποιο κι’ όνομα να τον καλέσουμε, θε νάταν κατώτερο απ’ τη μεγαλωσύνη του… Γιατί αυτός, από θεία μοίρα, κατέβηκε ζωντανός στον Άδη κι’ ως του είταν ωρισμένο έμεινε εκεί κάτω ως έντεκα ολάκαιρους χρόνους και ξανανέβηκε πάλι κατά θεία συγκατάβαση στον επάνω κόσμο «πάση καθαρότητι και αγνεία εστεφανωμένος την ψυχήν» μ’ επιτελεσμένο εντός του το μέγα και παράδοξο μυστήριο της πλέριας ένωσης όλων των δυνάμεων της διανοίας μ’ εκείνες τις άλλες τού ενστίκτου, τις ανονομάτιστες ακόμα από την ψυχολογία κι’ όπου στη σκοτεινή χώρα της φυτρώνουν «τα ριζώματα πάντων του Εμπεδοκλέους», τα ριζώματα των τελευταίων έργων του!

Εις τα έργα τούτα κρύβεται της γλυπτικής το «μέγιστον μάθημα», η τελεία των «αρχών» της η πλήρωση, των αρχών που είναι τέκνα των αϊδίων νόμων του παντός… Εδώ η υπεράνθρωπη επιστήμη των φυγών, εδώ του αρχιτεκτονικού σχήματος η πραγμάτωση. Εδώ το φυσικό κίνημα που με το να είναι τέλεια φυσικό ανάγεται εις το μεταφυσικό νόημα της υπάρξεως. Εδώ κρόταφος, μάτι, βλέφαρο μιλούν για όνειρο και υπέρθεο έρωτα.

Δ. Πικιώνης

Γεννήθηκε γλύπτης, έγινε μάστορας και πέθανε γλύπτης.

Λίγους ανθρώπους (θα ταίριαζε καλλίτερα η λέξη «γίγαντες» ή μάλλον «τιτάνες») νοιώθει κανείς σαν νάχουν ξεπεταχτή αυτούσιοι από τη γη όπου γεννήθηκαν, σαν ένα κομμάτι από τον τόπο που τους έθρεψε. Από τους λίγους αυτούς είναι ο Χαλεπάς.

Πότε σαν βράχος, πότε σαν ξερή πλαγιά της Τήνου φαίνονται τα έργα του, τα δημιουργήματά του.

Όπως ο ίδιος.

Ο πατέρας του μαρμαράς, ο Γιαννούλης από μικρός παλεύει με το μάρμαρο.

Όταν θα πάη να σπουδάση είναι πια εξοικειωμένος με το υλικό του. Αμέσως επιβάλλεται. Μαθαίνει να πελεκάη τη σκληρή πέτρα και ξέρει να βγάζη την πιο τρυφερή σάρκα, το πιο ανάλαφρο λινό σεντόνι ως και το πούπουλο ακόμη. Τέτοια στοιχεία βρίσκει κανείς στα έργα που σώθηκαν και έγιναν πριν τρελλαθεί: «Κοιμωμένη», «Σάτυρος και έρωτας», «Σάτυρος». Ο Χαλεπάς ξέρει να εκτελέση τους πιο δύσκολους συνδυασμούς, να ξετρυπήση το μάρμαρο, να δημιουργήση κενά, ανοίγματα, έτσι που να χάνεται το μάτι σου γυρίζοντας γύρω-γύρω από το έργο.

Έχουν χάρη, λεπτότητα ανυπέρβλητη τα έργα εκείνα. Και έχουν ακόμη εκφραστικότητα, συγκρατημένη βέβαια πάντα, που φτάνει όμως ως την πιο εκλεπτυσμένη ατομικότητα.

Δούλευε, ως που ήρθε η στιγμή να τον χτυπήση η μοίρα.

Σώπασε για κάμποσο καιρό.

Η απλή χωριάτισσα, η μάνα του, τον έσωσε, τον έφερε πίσω στο χωριό. Προσπάθησε να επουλώση την πληγή, όπως ξέρει η φύση να σκεπάζη, να συμπληρώνη. Όμως σαν άνθρωπος λάθεψε και κείνη, γιατί έβλεπε την δημιουργική μανία του Γιαννούλη σαν αιτία του κακού που τον βρήκε, και του κατάστρεφε τα έργα του. Ο Χαλεπάς, με την αρρώστια του, ξέχασε την μάθησή του, ό,τι είχε αποκτήσει με την γνώση, και έμεινε μόνο η πλούσια, η αγνή δημιουργική του δύναμη. Έπλαθε, έδινε μορφή στον πηλό. Όχι, δεν φτιάνει πια τα λεπτότατα, τα χαριτωμένα τολμήματα του παληού καιρού. Τα έργα του δεν έχουν πια εκφραστικότητα ατομική, δεν έχουν κανένα σχεδόν κενό. Ξεχοντρισμένοι όγκοι, που έχουν πηγαία και άμεση δύναμη, χωρίς σχόλιο ή αμφιβολίες. Καθαρά περιγράμματα, απλά, σχεδόν γεωμετρικές μορφές. Και τα θέματά του ξεφεύγουν από την ατομική περίπτωση. Αποβλέπουν σε γενικότητες.

«Η Σκέψη», το «Μυστικό».

Ψάχνει λύσεις για να συνδυάση δυο φιγούρες και να κρατήση με πείσμα την ενότητα της φόρμας.

Το σημαντικώτερο έργο της τελευταίας του περιόδου, «Η μεγάλη αναπαυομένη», είναι μια δαιμονική φαντασία, εκφρασμένη με μια στερεομετρική σχεδόν μορφή. Απλούστατο, αλλ’ απρόσιτο έργο.

Μυστήριο σαν τη φύση.

Μαρίνος Καλλιγάς

Τα δύο ανωτέρω κείμενα, του Δημήτρη Πικιώνη (διαπρεπούς αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκού) και του Μαρίνου Καλλιγά (ιστορικού τέχνης και βυζαντινολόγου, διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης από το 1949 έως το 1971), είχαν γραφεί ειδικά για τον κατάλογο μεγάλης έκθεσης έργων του Γιαννούλη Χαλεπά. Την έκθεση –ήταν η πρώτη στην Ελλάδα συνολική έκθεση έργων Χαλεπά– είχε οργανώσει η «Ελληνοαμερικανική Ένωσις», στο χρονικό διάστημα από τις 14 Δεκεμβρίου 1964 έως τις 8 Ιανουαρίου 1965.

Ο κορυφαίος γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς, πρώτο παιδί του μαρμαρά Ιωάννη Χαλεπά και της Ειρήνης Λαμπαδίτη, γεννήθηκε στον Πύργο της Τήνου στις 27 Αυγούστου 1851 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 15 Σεπτεμβρίου 1938.