Κωνσταντίνα Ζάνου: «Αυτό που κάνω μόλις ξεκινάω κάθε μάθημα είναι να λέω στους φοιτητές μου να ξεχάσουν ότι έμαθαν στο σχολείο!»

«Όσοι χρησιμοποιούν το παρελθόν ως καταφύγιο για να ‘κρυφτούν’ από την εποχή τους πλανώνται πλάνην οικτράν» λέει η ιστορικός Κωνσταντίνα Ζάνου, καθηγήτρια Ιταλικής Ιστορίας στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. «Δεν υπάρχει παρελθόν από μόνο του. Το φτιάχνουμε εμείς καθημερινά. Το παρελθόν είναι μέρος του σήμερα. Είναι σύγχρονο, είναι εδώ και εκφράζει την εποχή μας και τις ανάγκες μας παρά οτιδήποτε άλλο…»

Κύπρια η ίδια, με πολλές διαδρομές στη ζωή της, μια πορεία που ξεκίνησε ως ηθοποιού για να καταλήξει στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, μια διαρκής και συναρπαστική μελέτη των ανά τον κόσμο ιστορικών αρχείων για να συνθέσει τη δική της ιστορική «αλήθεια». Τα παραπάνω κατέληξαν στην εντατική μελέτη της ιστορίας μέσα από τις ζωές των πρωταγωνιστών τους. Πόσα αλήθεια ξέρουμε πραγματικά για την ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια ή του Διονύσιου Σολωμού; Πόσα μπορούμε να καταλάβουμε από τα ιστορικά δεδομένα που χαρακτήρισαν τις ζωές και τις αποφάσεις τους;  Τις αποφάσεις που σφυρηλάτησαν  προσωπικότητες «γιγάντων» και θεμελίωσαν ένα κράτος;

Έτσι, καταγράφθηκε λεπτομερώς η ιστορία μιας γενιάς Επτανήσιων διανοουμένων, δημιουργών και πολιτικών προσωπικοτήτων –ο Ιταλός «Σολωμός» Ούγκο Φόσκολο, ο Ανδρέας Κάλβος, ο Διονύσιος Σολωμός,  ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Ανδρέας Μουστοξύδης ο Νικολό Τομαζέο. Διανοούμενοι που συχνά πάλεψαν με την ιδέα της «πατρίδας», γέννησαν την ιδέα του «έθνους», οσμίστηκαν και μετέδωσαν γύρω τους τους πολλούς και διαφορετικούς Διαφωτισμούς της εποχής που έζησαν.

Όλοι τους βίωσαν την κατάρρευση της Βενετικής Πολιτείας και τη διάλυση του κοινού πολιτισμικού και πολιτικού χώρου της Αδριατικής. Και πέρασαν από ένα κόσμο αυτοκρατοριών σε έναν κόσμο εθνών-κρατών. Κατ επέκταση ελληνικός και ιταλικός εθνικισμός.  Διεθνικός πατριωτισμός. Αυτοκρατορίες και έθνη. Πατρίδες και γλώσσες. Το συναίσθημα της πατρίδας συνδέεται με την γλώσσα; Και πως όλες αυτές οι κουλτούρες που μαζεύτηκαν πάνω από μια επανάσταση η οποία (ενάντια σε όλες τις πιθανότητες της περιόδου) πέτυχε, βοήθησαν στην ενδυνάμωση του με έναν «πατριωτισμό» που μπορούσε να είναι και διεθνικός;

Για να απαντηθούν όλα τα παραπάνω γεννήθηκε το «Τραυλίζοντας το έθνος», ένα βιβλίο που προσεγγίζει την ιστορία των γεωπολιτικών ανατροπών στην Μεσόγειο τα χρόνια μεταξύ του 1800 και του 1850, μέσω της ζωής των ηρώων τους. Το βιβλίο της Κωνσταντίνας Ζάνου εκδόθηκε πρώτα στα αγγλικά, βραβεύτηκε, μετά στα ιταλικά και τώρα (επιτέλους) και στα ελληνικά. Και ιδού τι λέει η ίδια για όλα αυτά…

Ερ. Έλληνες, επτανησιώτες, διανοούμενοι, δημιουργοί, πολιτικές προσωπικότητες, θρύλοι, πραγματικότητα. Τα σύνορα μεταξύ τους μπορούν να θολώσουν ή και να ανατραπούν. Κοιτάζοντας προς τα πίσω βέβαια, βλέπουμε το περίγραμμα του …μπροστά. Αλλά από την άλλη πλευρά, το παρελθόν μπορεί να είναι και μια όμορφη «κρυψώνα» για τους σκεπτικιστές του σήμερα. Τι σκέφτεται η σύγχρονη ιστορικός κοιτώντας πίσω την ιστορία της Ελλάδας και των Επτανήσων;

-Το πρώτο που σκέφτομαι είναι πόσο έμοιαζε η εποχή εκείνη με τη δική μας – και οι δύο εποχές κρίσης και αναπροσαρμογής· και πόσο έμοιαζαν οι ήρωες του βιβλίου μου με μένα και τους ανθρώπους της γενιάς μου. Αυτό βέβαια δεν είναι τυχαίο. Τους ήρωες τους ανακαλύπτουμε αλλά και εν μέρει τους πλάθουμε θέτοντάς τους τα δικά μας ερωτήματα και προβάλλοντας τις δικές μας αγωνίες. Αυτοί ήταν άνθρωποι που βρέθηκαν στο μεταίχμιο του τέλους μιας εποχής και της αρχής μιας άλλης, και στην πρόκληση αυτή ο καθένας απάντησε με τον δικό του τρόπο—κάποιοι τα κατάφεραν, κάποιοι όχι(μάλλον από θέμα τύχης). Όπως όλοι μας, έτσι και αυτοί έζησαν περιόδους μεγάλης ελπίδας και ακόμη μεγαλύτερης απογοήτευσης. Κάθε γενιά τελικά έχει τις κρίσεις της, τις αλλαγές και τα δράματά της, πόσο μάλλον στο νεότερο και σύγχρονο κόσμο που οι ρυθμοί έχουν επιταχυνθεί. Όσοι χρησιμοποιούν το παρελθόν ως καταφύγιο για να «κρυφτούν» από την εποχή τους πλανώνται πλάνην οικτράν. Δεν υπάρχει παρελθόν από μόνο του. Το φτιάχνουμε εμείς καθημερινά. Το παρελθόν είναι μέρος του σήμερα. Είναι σύγχρονο, είναι εδώ και εκφράζει την εποχή μας και τις ανάγκες μας παρά οτιδήποτε άλλο.

Ερ. Τι ενώνει την Ελλάδα του παρελθόντος που γεννούσε προσωπικότητες με διεθνή πολιτική και πολιτισμική ιστορία με εκείνη του σήμερα;

-Δεν εστιάζω ούτε σε «μεγάλες προσωπικότητες» ούτε στην Ελλάδα. Σε σχέση με το πρώτο, προσπαθώ να δείξω ότι ακόμα και προσωπικότητες που κατά τη ζωή τους ή και μετά θάνατον αναδείχθηκαν σε «μεγάλες», το έπαθαν αυτό τυχαία και κάποτε μάλιστα λίγο άθελά τους. Προσπαθώ δηλαδή να τους κατεβάσω από τα διάφορα βάθρα που τους τοποθέτησε η ιστορία και να τους δω ως ανθρώπους που βρέθηκαν στο μεταίχμιο δυο εποχών και δυο ή περισσότερων πολιτισμών και που κλήθηκαν να πάρουν συγκεκριμένες αποφάσεις για τη ζωή τους σε μια εποχή κρίσης και αλλαγών. Αυτός είναι και ο λόγος που «ηχηρά» ονόματα του παρελθόντος (Ούγκο Φόσκολο, Ιωάννης Καποδίστριας, Διονύσιος Σολωμός κ.α.) καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο μέσα στο βιβλίο όσο άλλα που έμειναν άγνωστα, όπως για παράδειγμα ο Μάριος Πιέρης και ο Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρεττός.

Σχετικά με το δεύτερο, δηλαδή την Ελλάδα, ο τρόπος που αντιμετωπίζω τον χώρο αυτό είναι τελείως διαφορετικός από αυτό που μας έρχεται σήμερα στο νου όταν ακούμε αυτή τη λέξη. Δηλαδή η Ελλάδα της εποχής που περιγράφω (α’ μισό του 19^ου αιώνα) στην ουσία δεν υπήρχε παρά μόνο στα βιβλία. Ήταν ένα τοπίο φαντασιακό και αναφερόταν σε έναν πολιτισμικό χώρο αρκετά θολό και ακαθόριστο. Το πού ακριβώς ξεκινούσε και πού τέλειωνε αυτή η φαντασιακή ρευστή Ελλάδα δεν απασχολούσε στην ουσία κανέναν. Πάνω στη γη πάντως και πάνω στον χάρτη η Ελλάδα δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα συνονθύλευμα από αυτοκρατορικές επαρχίες–κυρίως οθωμανικές, αλλά και βενετικές, ρωσικές, γαλλικές και βρετανικές. Σιγά σιγά βέβαια η επανάσταση έφτιαξε ένα χώρο πιο συγκεκριμένο και οριοθετημένο που ονόμασε Ελλάδα. Αλλά αυτός ο χώρος δεν ανταποκρινόταν στην φαντασιακή εικόνα και στην εμπειρία των περισσότερων ανθρώπων. Οι άνθρωποι που περιγράφω όχι μόνο ένιωσαν πως τώρα σχηματιζόταν μια πατρίδα που τους άφηνε εκτός (και στην οποία δεν είχαν πατήσει πόδι ποτέ), αλλά ότι η ρευστότητα της ελληνικότητας την οποία ένιωθαν – μια ελληνικότητα που ταξίδευε μαζί τους όπου κι αν ζούσαν,  σε όποια γλώσσα κι αν μιλούσαν και  όσους διαφορετικούς πατριωτισμούς κι αν είχαν – χάθηκε μια και διαπαντός. Η Ελλάδα που ανασύρει το βιβλίο μου λοιπόν είναι μια έννοια εν κινήσει, ανοιχτή, ρευστή και κατεξοχήν διασπορική. Είναι επίσης μια πατρίδα που ενώνει το πολύ τοπικό (το νησί, την πόλη, την επαρχία) με το παγκόσμιο.

Ερ. Ούγκο Φόσκολο, Ανδρέας Κάλβος, Διονύσιος Σολωμός, Ιωάννης  Καποδίστριας, Ανδρέας Μουστοξύδης, Νικολό Τομαζέο. Οι ιστορίες των ανθρώπων όμως, κινούνται πολύ πέρα απο το (βαρυσήμαντο ή όχι) όνομα που φτάνει στις μέρες μας. Πως οι ζωές τους συνδέθηκαν;

-Συμπάσχω με όλους τους ήρωες μου και τους συμπαθώ. Ένας «loser» όπως ο Πιέρης με έκανε κάποτε ακόμα και να κλαίω. Γυναίκες των γραμμάτων που έμειναν στην αφάνεια, αλλά που στην ουσία είχαν ζωές γεμάτες έρωτα και δημιουργία, όπως η Ισαβέλλα Θεοτόκη-Αλμπρίτσι, με έκαναν να κάθομαι με τις ώρες και να ονειρεύομαι. Ωστόσο, ο προσεκτικός αναγνώστης θα καταλάβει ότι δύο είναι οι μεγάλες μου αγάπες σε αυτό το βιβλίο: ο Ούγκο Φόσκολο και ο Νικολό Τομαζέο. Ο πρώτος διότι είναι ο κατεξοχήν ρομαντικός ήρωας: ωραίος, φτωχός, βασανισμένος, ένας τιτάνας απέναντι στην εξουσία και απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό, που εν τέλει τον καταπίνει σε ένα εντελώς αυτοκαταστροφικό παιχνίδι. Με τον Τομαζέο όμως, ένα Ιταλο-Δαλματό, ιδεαλιστή πολύ-πατριώτη και μόνιμο εξόριστο, που πίστευε και αγωνιζόταν μέχρι τελικής πτώσεως για ένα έθνος που θα ήταν ανοιχτό, συμπεριληπτικό και αδερφικό, ταυτίστηκα περισσότερο από όλους. Μην ξεχνάτε ότι κι εγώ προέρχομαι από μια πατρίδα, την Κύπρο, με ανοιχτά ακόμα ερωτήματα σε σχέση με το συνανήκειν και τον πατριωτισμό, και ότι επιπλέον μεγάλωσα ως μέρος μιας γενιάς αποφοίτων των ελληνικών πανεπιστημίων που αναγκάστηκαν να φύγουν από τη χώρα και να περιφέρονται ως ακαδημαϊκοί νομάδες από δω κι από κει, να μιλούν και να γράφουν σε διαφορετικές γλώσσες, και να επανεφεύρουν τους εαυτούς τους σε διαρκή κίνηση. Δεν παραπονιέμαι γιατί εγώ ήμουν τυχερή και μου βγήκε σε καλό. Αλλά όπως και να το κάνεις, οι περισσότεροι άνθρωποι αυτής της γενιάς ζούμε ζωές που φτιάχτηκαν στην εξορία.

Ερ. Πάντως διαβάζοντας το βιβλίο σας δεν μπορεί κανείς να μην σκεφτεί πόσα λίγα από όλα αυτά διδάσκονται οι μαθητές και οι μαθήτριες στα σχολεία μας. Πως πρέπει να διδάσκουν την ιστορία τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα;

-Ομολογώ ότι αυτό που κάνω μόλις ξεκινάω κάθε μάθημα είναι να λέω στους φοιτητές μου να ξεχάσουν ότι έμαθαν στο σχολείο! Αυτός είναι ο ρόλος του πανεπιστήμιου εξάλλου, να αποδομήσει το σχολείο. Δηλαδή εκ προοιμίου το σχολείο στο σύγχρονο κράτος υπάρχει για εγγραμματισμό μεν, αλλά κυρίως για να φτιάχνει πιστούς πολίτες με εθνικό φρόνημα. Το  πανεπιστήμιο από την άλλη, και ιδιαίτερα οι ανθρωπιστικές σπουδές, υπάρχουν για να φτιάχνουν ελεύθερους ανθρώπους και κριτικά μυαλά. Ωστόσο, προσωπικά μιλώντας (που φοίτησα σε ένα συνηθισμένο συντηρητικό δημόσιο σχολείο στην Κύπρο) το σχολείο σου δίνει και μια δομή, ένα πλαίσιο για να σπάσεις. Για να μπορέσεις να αποδομήσεις, δηλαδή, χρειάζεσαι πρώτα να έχεις μια δομή. Όσο γι αυτό που με ρωτάτε, το πώς πρέπει να διδάσκεται η ιστορία στα σχολεία, υπάρχουν οπωσδήποτε άνθρωποι που τα ξέρουν αυτά πολύ καλύτερα από μένα. Από καθαρά προσωπική εμπειρία, θα έλεγα ότι χρειάζεται περισσότερο συναίσθημα στην ιστορία του σχολείου, περισσότερη έμφαση στη φαντασία, και στη συνδυαστική και συνθετική σκέψη. Η ιστορία όπως διδασκόταν στην εποχή μου ήταν στεγνή και σοβαρή. Πρέπει να αλαφρύνει.

Ερ. Ας πάμε κάπου αλλού: τι μας μαθαίνει η ιστορία για τις αυτοκρατορίες; Ποια μικρόβια τις μολύνουν και ποια «φάρμακα» τις τονώνουν; Ποιες είναι οι αυτοκρατορίες των καιρών μας και ποιες ανασύρονται;

-Οι αυτοκρατορίες ήταν ο βασικός τρόπος οργάνωσης των κοινωνιών μέχρι πολύ πρόσφατα, όταν αντικαταστάθηκαν από τα έθνη κράτη. Παρόλα αυτά, τόσο το πολιτικό φαντασιακό της αυτοκρατορίας όσο και κάποιες από τις πολιτικές πρακτικές της παραμένουν. Κατ’ αρχάς, το κάθε έθνος φαντάζεται τον εαυτό του ως αυτοκρατορία. Αυτό είναι φυσικό καθότι όταν φτιάχτηκαν τα έθνη κράτη είχαν ως σημείο αναφοράς τους τις αυτοκρατορίες, την βασικότερη πολιτική οργάνωση που γνώριζε ο κόσμος. Κάποια έθνη κράτη έγιναν πράγματι αποικιακές αυτοκρατορίες (π.χ. Γαλλία, Ιταλία) κάποια ήταν ήδη αυτοκρατορίες που μετασχηματίστηκαν σε έθνη κράτη (Ρωσία, Μεγάλη Βρετανία, Ισπανία, Πορτογαλία, Σουηδία κ.α.). Κάποια άλλα ονειρεύτηκαν να γίνουν αυτοκρατορίες αλλά δεν τα κατάφεραν (για παράδειγμα η Ελλάδα ή η Βουλγαρία) ενώ κάποια άλλα έζησαν με το όνειρο της χαμένης τους αυτοκρατορίας το οποίο κατά καιρούς ανασύρουν από τα χρονοντούλαπα της ιστορίας, όπως για παράδειγμα τώρα η Τουρκία.

Ερ. Και τώρα; Έθνη κράτη, εθνικισμός ή πατριωτισμός; Πολιτισμικά σύνορα ή γέφυρες; 

-Έθνος και εθνικισμός σημαίνουν στην εποχή μας πολύ διαφορετικά πράγματα από την εποχή που εξετάζω. Τα έθνη γεννήθηκαν χέρι χέρι με το όραμα της ελευθερίας και των συνταγματικών δικαιωμάτων, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας δηλαδή. Το έθνος ήταν κάποτε η πιο διεθνική ιδεολογία. Ο εθνικισμός δεν είχε πάρει ακόμα την αποκλειστική, επιθετική και ρατσιστική χροιά που έλαβε αργότερα, αλλά ήταν μια έννοια ανοιχτή και αδελφική. Ο Τομαζέο για παράδειγμα έλεγε ότι όσο πιο πολύ πατριώτης είναι κανείς, τόσο πιο πολύ πρέπει να αγαπάει την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Πεποίθησή του ήταν ότι κανένα έθνος δεν είναι ανώτερο απ’ οποιοδήποτε άλλο κι ότι καθένα θα πρέπει να αναπτύσσεται βοηθώντας, στηρίζοντας και σεβόμενο τα άλλα. Πολλοί από τους χαρακτήρες που παρελαύνουν στο βιβλίο μου, έφεραν πολλαπλές εθνικές ταυτίσεις. Δεν ήταν ανάγκη ακόμα, για παράδειγμα, να είσαι είτε Έλληνας είτε Ιταλός. Μπορούσες να είσαι και τα δύο. Αυτή η στιγμή του «διεθνικού πατριωτισμού» κράτησε όμως πολύ λίγο, μέχρι ουσιαστικά τα μέσα του 19^ουαιώνα. Μετά η ιστορία τράβηξε μόνο ένα από τα δυνητικά μονοπάτια που άνοιξαν με την πτώση των αυτοκρατοριών. Με αυτή την έννοια το βιβλίο μου αφηγείται την ιστορία ενός «χαμένου μέλλοντος» του παρελθόντος, μιας ήττας.

Όσο για την έννοια του πατριωτισμού, ήταν και παραμένει πολυεπίπεδη. Από τα μέσα του 19^ου και εξής, βέβαια, η έννοια της πατρίδας ταυτίστηκε με το έθνος. Παρόλα αυτά, η πατρίδα στην καθημερινότητά μας μπορεί να είναι μια πόλη, ένα χωριό, μια γειτονιά, ένα νησί, ένα κράτος, ή ακόμα μια ολόκληρη ήπειρος. Επίσης η πατρίδα αλλάζει αναλόγως με το που βρίσκεται ο καθένας. Εγώ ας πούμε όταν είμαι στην Καλιφόρνια νιώθω Ευρωπαία, όταν είμαι στη βόρεια Ευρώπη νιώθω Μεσογειακή, όταν είμαι στην Ελλάδα νιώθω Κύπρια, όταν είμαι στη Λεμεσό νιώθω Λευκωσιάτισσα, και όταν είμαι στη Λευκωσία νιώθω Νιουγιορκέζα! Υπάρχουν μικρές και μεγάλες πατρίδες. Πρέπει να είμαστε ανοιχτοί στα να αναγνωρίζουμε τη ρευστότητά τους.

Ερ. Τα κράτη, απέδειξαν στο πρόσφατο παρελθόν ότι σε περιόδους κρίσεων αντί να αναζητούν κοινές λύσεις περιχαρακώνονται και επιλέγουν «εθνικές» πολιτικές. Και πίσω από αυτές, το αόρατο «κοινό» οικονομικό σύστημα ανάγνωσης της επιτυχίας, χαράζει τεχνητά σύνορα. Ποιές είναι οι σκέψειςσας για το σύγχρονο γεωπολιτικό παιχνίδι;

-Η πρώτη σκέψη αφορά την Ευρώπη, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της οποίας νομίζω ότι είναι που δεν κατάφερε να καταστήσει την έννοια του έθνους πιο ελαστική και ανοιχτή, τόσο στις προοπτικές ομοσπονδιοποίησης όσο και στη διαπερατότητα των συνόρων γενικότερα. Αντίθετα, η χαλαρότητα των συνόρων εντός της Ευρώπης σήμανε σκληρότητα των συνόρων της απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Από την άλλη, η ελευθερία διακίνησης εντός δεν επέφερε μια ουσιαστική συγχώνευση των διαφόρων εθνικών συμφερόντων, που παραμένουν ξεχωριστά.