Λοβοτομή: Η σκοτεινή πλευρά της επιστήμης και το πιο αμφιλεγόμενο Νόμπελ Ιατρικής

Γράφει η Ίλντα Τόσκα*

Η λοβοτομή είχε διατυπωθεί ως μέθοδος θεραπείας για άτομα με διανοητικές και ψυχιατρικές ασθένειες ήδη από τον 19ο αιώνα. Το 1936 όμως, ο Πορτογάλος νευρολόγος Αντόνιο Έγκαζ Μονίζ εισήγαγε μια χειρουργική επέμβαση, την προμετωπιαία λευκοτομή, η οποία άρχισε να χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στη θεραπεία της σχιζοφρένειας.

• Διαβάστε επίσης: Παρένθετη μητρότητα: Το νομοθετικό πλαίσιο και η υπόθεση του μωρού «Μ»

Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε καμία απολύτως αποτελεσματική θεραπεία για τη σχιζοφρένεια. Έτσι, η λοβοτομή θεωρήθηκε η πιο κατάλληλη, καθώς υποσχόταν καλυτέρευση του επιπέδου της ζωής των ασθενών. Οι περισσότεροι ασθενείς όμως, είτε μετατράπηκαν σε «φυτά» είτε απλώς παρέμειναν στάσιμοι.

Ο Αντόνιο Μονίζ κέρδισε το Νόμπελ Ιατρικής το 1949 αλλά η λοβοτομή χαρακτηρίστηκε κάποια χρόνια αργότερα, ως βάρβαρη και απάνθρωπη. Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν ήταν πάνω από 40.000, με πιο γνωστά θύματα την άγνωστη αδελφή των Κένεντι, Ρόζμαρι, την  αδελφή του Τένεσι Ουιλιαμς, Ρόουζ, αλλά και την Εβίτα Περόν.

Οι γιατροί της λοβοτομής

Η εγκεφαλική χειρουργική είχε δοκιμαστεί σε μερικές ψυχιατρικές περιπτώσεις ήδη από το 1891, ιδίως σε ασθενείς με μανιοκαταθλιπτική ψύχωση. Οι δοκιμές αυτές δεν τράβηξαν μεγάλη προσοχή, αλλά σε ένα συνέδριο νευρολογίας στο Λονδίνο το 1935 -στο οποίο συμμετείχε ο Πορτογάλος νευρολόγος Μονίζ- δύο γιατροί παρουσίασαν στοιχεία από επεμβάσεις σε δύο χιμπατζήδες. Μετά από λευκοτομή, είχαν καταφέρει να είναι πιο ήρεμα.

Το 1935 ο Μονίζ πραγματοποίησε την πρώτη του λοβοτομή . Η επέμβαση άνοιγε τρύπα στο κρανίο και κατέστρεφε τμήματα του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου. Η θεραπεία έγινε αρκετά δημοφιλής σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο και ο Μονίζ έλαβε το βραβείο Νόμπελ το 1949.

Η επέμβαση θεωρήθηκε επιτυχημένη καθώς από τους 20 ασθενείς που υποβλήθηκαν σε λευκοτομή, οι επτά είχαν θεραπευτεί, οι επτά έδειξαν βελτίωση και οι υπόλοιποι παρέμειναν στάσιμοι. Τα αποτελέσματα όμως, είχαν ελεγχθεί μόνο από τον Μονίζ και για μικρό χρονικό διάστημα μετά την επέμβαση.

Το παράδειγμα του Μονίζ, ακολούθησε ο Αμερικανός ψυχίατρος Γουόλτερ Φρίμαν. Εκείνος, όμως, αντιμετώπιζε τις επεμβάσεις ως ένα είδος σόου. Το 1945 – παρότι δεν είχε άδεια χειρούργου- ο Φρίμαν έκανε την πρώτη του επέμβαση. Συγκεκριμένα, αντί να τρυπάει το κρανίο, άνοιγε τρύπα σε κάθε πλευρά, κάρφωνε δυο βελόνες στην άκρη των ματιών και έκοβε τα νεύρα του εγκεφάλου. Εάν ο ασθενής αντιστεκόταν, του έκανε ηλεκτροσόκ μέχρι να λιποθυμήσει.

Κυκλοφορούσε με ένα βαν, στο οποίο έκανε επεμβάσεις μπροστά σε κοινό χωρίς να φοράει μάσκα και γάντια. Μέχρι το 1949, είχαν πραγματοποιηθεί πάνω από 10.000 επεμβάσεις λοβοτομής μόνο στις ΗΠΑ.

Οι παρενέργειες και τα θύματα

Αρχικά οι επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν στην πλειονότητα των ασθενών με συναισθηματικές διαταραχές, δηλαδή σε διάφορους τύπους κατάθλιψης και σχιζοφρένειας. Όχι μόνο εκεί όμως! Ο Φρίμαν είχε πραγματοποιήσει λοβοτομή ακόμη και σε ένα 12χρονο αγόρι διότι η μητέρα του παραπονιόταν πως ήταν άτακτο. Το αγόρι δεν βελτιώθηκε και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του σε ψυχιατρική κλινική.

Ένα επιπλέον, θύμα της λοβοτομής ήταν η άγνωστη αδελφή των Κένεντι, Ρόζμαρι. Διανοητικά προβληματική από τη γέννησή της, έγινε όλο και πιο ασταθής μετά την είσοδό της στη γυναικεία ηλικία. Οι θυελλώδεις εναλλαγές της διάθεσής της προβλημάτισαν τόσο πολύ τον πατριάρχη της οικογένειας, ώστε ενέκρινε μια αμφιλεγόμενη χειρουργική επέμβαση, η οποία τον έκανε να πιστέψει ότι θα την ηρεμούσε. Το 1941, σε ηλικία 23 ετών, η Ρόζμαρι υποβλήθηκε σε προμετωπιαία λοβοτομή. Πήγε άσχημα. Για τα υπόλοιπα 63 χρόνια της, ζούσε σε ίδρυμα, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, ανίκανη να μιλήσει καθαρά και παράλυτη από την αριστερή της πλευρά.

Ένα ακόμη, θύμα της λοβοτομής ήταν η σύζυγος του προέδρου της Αργεντινής, Εβίτα Περόν. Η Εβίτα, μόλις στα 33 της έτη, έπασχε από καρκίνο της μήτρας. Όπως έγινε αργότερα γνωστό, ο σύζυγος της είχε διατάξει να γίνει η λοβοτομή ώστε να θεραπευτεί. Η υγεία της Εβίτα όμως, επιδεινώθηκε. Σταμάτησε να τρώει και τελικά πέθανε.

Οι αρνητικές επιδράσεις της λοβοτομής ήταν αρκετές. Σε πολλούς ασθενείς παρατηρήθηκε αλλαγή στη συμπεριφορά και στην προσωπικότητα. Συγκεκριμένα, οι ασθενείς μετατρέπονταν σε «φυτά». Έχασαν την ικανότητα να φροντίζουν τον εαυτό τους -είχαν ξεχάσει πώς τρώνε και πώς να πάνε τουαλέτα- και ήταν ήσυχοι με ένα μόνιμο απλανές βλέμμα. Ήταν απαθείς και αδύναμοι να νιώσουν οποιοδήποτε συναίσθημα.

Το βραβείο Νόμπελ και το τέλος της λοβοτομής

Το 1949 ο Αντόνιο Μονίζ κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής για τη νέα θεραπεία της λοβοτομής. Τα επίσημα στοιχεία ήταν πως το 1/3 των ασθενών θεραπεύονταν, το 1/3 παρέμεναν στάσιμοι και το 1/3 έμενε «φυτό». Τα στοιχεία όμως, είναι ανακριβή καθώς ούτε ο Μονίζ, ούτε ο Φρίμαν διατήρησαν επαφές με τους ασθενείς τους.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πραγματοποιηθεί περίπου 10.000 επεμβάσεις μέχρι τον Αύγουστο του 1949. Το 1952 εισήχθη το πρώτο φάρμακο με σαφή επίδραση στη σχιζοφρένεια, η χλωροπρομαζίνη, το πρώτο νευροληπτικό φάρμακο.

Μετά το 1954 ο αριθμός των επεμβάσεων μειώθηκε σταθερά. Οι μελέτες έδειξαν πως η λοβοτομή ήταν βάρβαρη, ανήθικη και αναποτελεσματική. Σήμερα, είναι λογικό να έχει κανείς αρνητική γνώμη για τη χρήση της λοβοτομής και να θεωρεί πολύ περίεργο το γεγονός ότι ο Μονίζ τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ. Ωστόσο, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του θεσμού ο Μονίζ άξιζε το βραβείο Νόμπελ. Η λοβοτομή θεωρείται πρωτοποριακή για την εποχή της και μια επιστημονική ανακάλυψη που οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του εγκεφάλου.

Τελικά, η φρίκη της λοβοτομής δέχτηκε επίθεση από την ιατρική κοινότητα. Μέχρι τη δεκαετία του 1970, αρκετές χώρες είχαν απαγορεύσει εντελώς τη διαδικασία ως απάνθρωπη. Σε κάποιες πολιτείες της Αμερικής όμως, η λοβοτομή εφαρμόζεται ακόμα.

*Η Ίλντα Τόσκα σπουδάζει στη New Media Studies