Η Κίνα ως «αντι-ΔΝΤ»: η διπλωματία των δανείων

Ένας από τους βασικούς οργανισμούς της οικονομικής και νομισματικής αρχιτεκτονικής που διαμορφώθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το ΔΝΤ. Ένας από τους βασικούς σκοπούς του ήταν να λειτουργεί ως ο «δανειστής τελευταίας καταφυγής» στο διεθνές σύστημα, για να μπορούν χώρες να αποφεύγουν επικίνδυνες καταστάσεις. Βεβαίως, αυτό συνδυαζόταν με διάφορους όρους και από ένα σημείο και μετά το ΔΝΤ έγινε λιγότερο γνωστό  ως φορέας που διέσωζε χώρες και περισσότερο διαβόητο για τα «προγράμματα δομικής προσαρμογής» που συνόδευαν τα δάνεια που χορηγούσαν και τα οποία περιλάμβαναν λιτότητα, ιδιωτικοποιήσεις και σημαντικές αναδιαρθρώσεις.

Αυτό μπορεί να εξηγήσει και γιατί από ένα σημείο και μετά όσες χώρες μπορούσαν να αποφύγουν το δανεισμό από το ΔΝΤ – που συχνά ήταν και η αφετηρία για κοινωνικές εκρήξεις – αναζητούσαν άλλες πηγές δανεισμού.

Και εδώ είναι που όπως φαίνεται ότι ολοένα και περισσότερο η Κίνα διεκδικεί να καλύψει αυτό το κενό προσφέροντας αυτή δάνεια σε χώρες που το έχουν ανάγκη.

Η στρατηγική «Μία ζώνη, ένας δρόμος», οι επενδύσεις και ο δανεισμός

Καταρχάς, η Κίνα έχει εδώ και χρόνια ξεδιπλώσει μια μεγάλη επενδυτική στρατηγική, που αφορούσε την παράλληλη διαμόρφωση διαμετακομιστικών και επενδυτικών «διαδρόμων» και που ονομάστηκε «Μία ζώνη, ένας δρόμος», ή «οι νέοι δρόμοι του μεταξιού».

Σε ένα διάστημα 18 ετών η στρατηγική αυτή έφτασε να μετράει αρκετές χιλιάδες επενδυτικά σχέδια αξίας άνω του ενός τρισεκατομμυρίου δολαρίων. Η πιο εξαντλητική βάση δεδομένων περιλαμβάνει 13427 προγράμματα με αξία 843 δισεκατομμύρια δολάρια.

Αυτό συνδυάστηκε και με έναν εκτεταμένο κινεζικό δανεισμό αυτών των χωρών για να μπορέσουν να χρηματοδοτηθούν αυτές οι επενδύσεις. Ουσιαστικά, χάρη σε αυτή τη στρατηγική η Κίνα έγινε ο μεγαλύτερος χρηματοδότης δημοσίων έργων στον κόσμο, ξεπερνώντας την Παγκόσμια Τράπεζα που μέχρι τότε είχε τα πρωτεία σε αυτόν τον δανεισμό.

Όμως, πέραν αυτού του αρχικού δανεισμού, ολοένα και περισσότερο η Κίνα προσφέρει και δάνεια που καλύπτουν έκτακτες ανάγκες των χωρών αυτών. Μάλιστα, με βάση τα στοιχεία που έχουν συγκεντρώσει ερευνητές του ερευνητικού εργαστηρίου AidData, του Πανεπιστήμιου William & Mary των ΗΠΑ, τρείς από τις χώρες που έχουν λάβει τον μεγάλο όγκο τέτοιου έκτακτου κινεζικού δανεισμού είναι το Πακιστάν, η Σρι Λάνκα και η Αργεντινή που από το 2017 έχουν δανειστεί συνολικά 32,83 δισεκατομμύρια δολάρια. Άλλες χώρες που έχουν λάβει τέτοιο δανεισμό είναι η Κένυα, η Βενεζουέλα, ο Ισημερινός, η Αγκόλα, το Λάος, το Σουρινάμ, η Λευκορωσία, η Αίγυπτος, η Μογγολία και η Ουκρανία.

Συχνά τα δάνεια αυτά αποσκοπούν στο να μην υπάρξει παύση πληρωμών σε προηγούμενα δάνεια που αφορούν υποδομές της πρωτοβουλίας «Μία ζώνη, ένας δρόμος» ή στο να μην αποτραπεί το ενδεχόμενο προβλήματα στο ισοζύγιο πληρωμών να μετατραπούν σε ανοιχτές κρίσεις και διακινδύνευση των τοπικών νομισμάτων.

Αδιαφάνεια και «No Paris Club»

Παρότι δεν συνοδεύονται από «προγράμματα δομικής προσαρμογής» όπως αυτά του ΔΝΤ, εντούτοις και τα κινεζικά δάνεια έχουν συγκεκριμένους όρους. Με βάση την πιο εκτεταμένη μελέτη των όρων τέτοιων δανείων, προκύπτουν ορισμένα χαρακτηριστικά αυτών των δανείων.

Τα δάνεια αυτά έχουν πολύ αυστηρούς όρους εμπιστευτικότητας, που τα καθιστά σχεδόν «μυστικά δάνεια» ως προς τη δυνατότητα των κοινωνιών να γνωρίζων με ποιους όρους έχουν συναφθεί. Η αδιαφάνεια αυτή έχει προκαλέσει πολλές επικρίσεις για ενδεχόμενη διαφθοράς και ότι κάποιες από τις κυβερνήσεις που λαμβάνουν αυτά τα δάνεια τα διοχετεύουν σε λογαριασμούς off-shore.

Η αδιαφάνεια γύρω από τα κινεζικά δάνεια σημαίνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. στην υποσαχάρια Αφρική δημιουργείται ένα «κρυφό χρέος», κάτι που επιδιώκουν οι κυβερνήσεις καθώς αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για χρέος που δεν συμπεριλαμβάνεται στις επίσημες αναφορές και στατιστικές των διεθνών οργανισμών και άρα «προστατεύει» τους δανειολήπτες από το ενδεχόμενο να θεωρηθούν ότι έχουν ένα μη βιώσιμο χρέος.

Πολλά από τα δάνεια αυτά προϋποθέτουν την ύπαρξη ειδικών λογαριασμών, σε τράπεζα που αποδέχεται ο δανειστής και προβλέψεις για την αποπληρωμή τους από τα έσοδα των έργων που έχει χρηματοδοτήσει, ως δανειστής, ή από άλλες ταμειακές ροές. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι σημαντικό μέρος των κρατικών εσόδων τίθενται εκτός του ελέγχου του κυρίαρχου δανειζόμενου κράτους.

Πολλά από τα δάνεια αυτά έχουν σαφείς όρους ότι η δανειζόμενη χώρα δεν μπορεί να απευθυνθεί στο Paris Club για να αναδιαρθρώσει το συγκεκριμένο χρέος ή σε κάποιο αντίστοιχο οργανισμό.

Οι όροι που επιτρέπουν στον δανειστή να διακόψει το δάνειο και να απαιτήσει άμεση αποπληρωμή είναι σε αρκετά από αυτά τα δάνεια διευρυμένοι και περιλαμβάνουν ακόμη και γενικές διατυπώσεις όπως ενέργειες που είναι βλαπτικές για μια οντότητα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, ή σημαντικές αλλαγές στην πολιτική της χώρας που συνάπτει το δάνειο.

Οι όροι αυτοί δείχνουν ότι η Κίνα επιδιώκει να διασφαλίσει τα δάνειά της με περισσότερο αυστηρούς όρους σε σχέση με άλλα δάνεια προς κράτη. Παράλληλα, οι όροι αυτοί σημαίνουν και ισχυρή παρουσία της ίδιας της Κίνας σε αυτές τις χώρες οικονομική αλλά επί της ουσίας και πολιτική.

Πάντως τα δάνεια αυτά δεν είναι απαραιτήτως φτηνά, παρότι δεν έχουν τους όρους των δανείων του ΔΝΤ. Συχνά έχουν επιτόκια +3% σε σχέση με τα επιτόκια αναφοράς. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως του Πακιστάν, συνδυάζονται και με swap συναλλάγματος.

Αμερικανικές ανησυχίες

Το θέμα των πρακτικών δανεισμού της Κίνας αποτελεί επίσης και ένα από τα ζητήματα που ανακύπτουν στον τρέχοντα ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ.

Σε ομιλία του στις 20 Σεπτεμβρίου, ο Μπρεντ Νάιμαν, σύμβουλος στο αμερικανικό υπουργείο Οικονομικών άσκησε έντονη κριτική στις «αντισυμβατικές» πρακτικές δανεισμού της Κίνας και το γεγονός ότι αυξάνει το συνολικό δανειακό βάρος των χωρών που δανείζει αντί για να το μειώνει.

Κατά τον Νάιμαν η Κίνα έχει πλέον μια ξεχωριστή ευθύνη μέσα στην παγκόσμια οικονομία, καθώς είναι ο μεγαλύτερος δανειστής στον κόσμο, ξεπερνώντας το άθροισμα των δανείων της Παγκόσμιας Τράπεζας, του ΔΝΤ και των μελών του Paris Club. Αυτό σημαίνει και μια αντίστοιχη ευθύνη σε ενδεχόμενη κρίση χρέους, ιδίως από τη στιγμή που η Κίνα είναι συνήθως είναι απρόθυμη να δεχτεί αναδιάρθρωση των δανείων που έχει χορηγήσει και δεν συντονίζεται με άλλους δανειστές. Στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι Κινέζοι δανειστές δεν προχωρούν σε haircuts, αλλά σε παράταση της αποπληρωμής χωρίς μείωση του συνολικού ονομαστικού χρέους, ενώ συχνά με τη στάση τους καθυστερούν διαδικασίες συνολικής αναδιάρθρωσης.

Αυτή τη στιγμή 44 χώρες έχουν χρέος που αναλογεί σε άνω του 10% του ΑΕΠ τους σε Κινέζους δανειστές, όμως, το Πεκίνο αποφεύγει να διαγράφει χρέος όταν έχουν ανάγκη οι χώρες, υποστήριξε ο Νάιμαν. Παράλληλα, κατηγόρησε την Κίνα ότι με τους όρους αδιαφάνειας που βάζει στα δάνεια που χορηγεί σημαίνει ότι τυχόν επισφάλειες είναι εκτός κάποιας πολυμερούς επιτήρησης.

Οι παρατηρήσεις του Νάιμαν συμπίπτουν με μια προσπάθεια να παρουσιαστεί το ΔΝΤ και το είδος των δανείων που χορηγεί ως μια λύση με διαφάνεια που αποτρέπει τους κινδύνους με τα κινεζικά δάνεια. Ωστόσο, την ίδια στιγμή τα δάνεια του ΔΝΤ περιλαμβάνουν «αιρεσιμότητες» που τα καθιστούν προβληματικά σε άλλα επίπεδα, κάτι που εξηγεί γιατί κυβερνήσεις επιμένουν στα δάνεια από την Κίνα.