Μνήμη Μάριου Ποντίκα

Το 1990, και για 20 χρόνια, δίδαξα στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών της Φιλοφοσικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στα πρώτα μαθήματά μου, μια φορά την εβδομάδα, δίδαξα ελληνική δραματουργία του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου και σε ένα άλλο δίωρο την εβδομάδα σύγχρονο ελληνικό θεατρικό έργο. Πρέπει να πω πως τότε είχα ενστάσεις από αγαπητούς φίλους καθηγητές, τον Πούχνερ και τον Ευαγγελάτο, που είχαν σαν δόγμα «δεν διδάσκουμε ζώντες», για ευνόητους λόγους. Επέμενα και για 10 χρόνια, έναν σε κάθε εξάμηνο, δίδαξα 20 ζώντες έλληνες συγγραφείς. Αντιλαμβάνεσθε την έκπληξή μου, όταν ένα πρωί (δίδασκα 8 – 10) είδα στα πρώτα έδρανα της αίθουσας διδασκαλίας τον Μάριο Ποντίκα και ύστερα διαπίστωσα πως παρακολουθούσε και τις δύο ενότητες, την πρώτη, γιατί, όπως μου είπε, η γενιά του ήταν τελείως ανίδεη από Βερναρδάκη και Χρηστομάνο και τη δεύτερη για να διαπιστώσει μέσω της κριτικής τους θριάμβους και τις ήττες της.

Σπεύδω να πω ότι τα μαθήματά μου στο σύγχρονο ελληνικό δραματολόγιο παρακολουθούσαν και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης και ο Κώστας Μουρσελάς και ο Δημήτρης Κεχαΐδης και ο Γιώργος Διαλεγμένος και ο Στρατής Καρράς. Και η τόλμη μου να αναλύω, συχνά με παρόντες τους δημιουργούς, ήταν για τα πανεπιστημιακά ήθη εγκληματική, αν σκεφτεί κανείς πως δεν διδάσκονταν Ελύτης και Σεφέρης και μετά το Νομπέλ, όσο ήταν ζωντανοί, με την αντίληψη πως η Ιστορία και της Λογοτεχνίας είναι μόνο επιτάφια.

Ο Μάριος Ποντίκας, που αποχαιρετήσαμε πρόσφατα στο αιώνιο ταξίδι, μετά την πρώτη του παρουσία, πάντα στο Θέατρο ΣΤΟΑ, αφού ο Θανάσης Παπαγεωργίου ήταν σχεδόν αποκλειστικός σκηνοθέτης και ηθοποιός των περισσότερων, ξεκίνησε με το μονόπρακτο «Πανοραμική θέα μιας νυχτερινής εργασίας» για να στεριώσει ως μέγας δημιουργός ήδη από το «Ο Λάκκος και η φάβα». Εγραφα το 1972: «Ο κ. Ποντίκας έχει δείξει από το περσινό του μονόπρακτο αναμφισβήτητες ικανότητες. Κάποιες προσπάθειες να διοχετεύσει στο αυθεντικό του θέμα στοιχεία ξένα και δύσπεπτα είχαν νοθεύσει τη σύλληψή του. Πιστεύουμε πως οι συγγραφείς μας θα προχωρήσουν με σιγουριά μόνο, όταν απαλλαγούν από το «σύμπλεγμα της πρωτοπορίας». Τίποτε δεν είναι πιο πρωτοποριακό από το γνήσιο και το αληθινό. (…) Ο κ. Ποντίκας φέτος απαλλάχθηκε από το σύμπλεγμα. Ολα εκείνα τα αφηρημένα σχήματα, οι λέξεις που βάραιναν το κείμενό του με φορτίο αντιθεατρικό, υποχώρησαν και έδωσαν τη θέση τους σε γνήσιες θεατρικές καταστάσεις. Συγκεκριμένοι άνθρωποι σε ορισμένο τόπο αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα. Ξεκινώντας από αυτή τη βάση μπορεί νόμιμα να γενικεύει μεθοδικά, χωρίς να καταφεύγει σε ταυτοποιήσεις που συγχέουν και μετατοπίζουν τα προβλήματα σε ένα αναπεπταμένο πεδίο αόρατων εχθρών και απροδιόριστων σχέσεων.

Από όλους τους νέους συγγραφείς μας ο κ. Ποντίκας αρχίζει σωστά μαζί με τον κ. Κεχαΐδη. Διερευνά τον χώρο του, επισημαίνει τα όρια, μέσα στα οποία κινείται το γηγενές πολιτιστικό και πολιτικό πλέγμα. (…) Το πρώτο σκαλοπάτι για την αυτογνωσία του ιστορικού παρόντος είναι η ειλικρίνεια, η αντικειμενική και ψύχραιμη ματιά και η ορθή μέθοδος. Ο κ. Ποντίκας διαθέτει και τις τρεις αρετές, γι’ αυτό και πατά γερά στο πρώτο σκαλοπάτι. Λίγο δεν είναι.Ο «Λάκκος και η φάβα» δείχνει μια συγκεκριμένη κατάσταση. Μέσα από απλές ανθρώπινες σχέσεις, τόσο απλές, ώστε να είναι γενικότατες, περιγράφει το πολιτικό ον άνθρωπος, όταν έχει κινητοποιηθεί ως «αμοιβαίος φόβος». Αυτός, όμως, ο τελευταίος δεν είναι αόριστος, ούτε απροσδιόριστος, έχει πρόσωπο, έχει τουλάχιστον προσωπείο. Δεν είναι μεταφυσικός, δεν είναι υπαρξιακός, δεν είναι διάχυτος ή ενστικτώδης. Είναι ιστορικό προϊόν, έχει κατασκευαστή, φορέα και εκτελεστικά όργανα.

Είναι εμπειρικά βιωμένος. Δεν είναι, οπωσδήποτε, παράλογος. Δεν αρνείται κανείς την ύπαρξη του τρόμου μπροστά στην ύπαρξη την ίδια, ούτε το παράλογο γεγονός του θανάτου. (…) Ο κ. Ποντίκας βλέπει σωστά, γιατί, μια και αποφάσισε να διερευνήσει το ιστορικό παρόν, κατάλαβε πως μόνο αυτό από την περιγραφή του πολιτικού όντος προσεγγίζεται. Το πολιτικό ζώον άνθρωπος έχει ιδεολογία και η ιδεολογία αποκρυσταλλώνεται σε ένα κοινωνικό χαρακτήρα. Ενας τέτοιος χαρακτήρας υπάρχει στον «Λάκκο και τη φάβα» και είναι, κατά τη γνώμη μας, ένας από τους εντελέστερους του νεοελληνικού θεάτρου».

Οταν με το πρώτο του έργο ένας συγγραφέας προκαλεί συζητήσεις σοβαρές είναι ένα κεφάλαιο στην ιστορία των ιδεών και των ηθών του λαού του. Μετά μια δύσκολη υφολογικά και ιδεολογικά περίοδο με το «Τρομπόνι», έρχεται ο έξοχος «Γάμος», παρόλες τις ενστάσεις μου τότε, σχεδόν διαθήκη ύψιστης σκηνοθεσίας του Κάρολου Κουν, και λίγο αργότερα το τρομερό έργο «Η Γυναίκα του Λωτ», ένα από τα τολμηρότερα, ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, έργα γύρω από μια μεθοδευμένη, απελπιστική παιδοκτονία.

Αλλά το αριστούργημα του Ποντίκα είναι «Οι θεατές». Εγραφα το 1978 που το έργο θριάμβευσε στην παράσταση του Παπαγεωργίου, με τον ίδιον, τη Λήδα Πρωτοψάλτη, τον Αντώνη Αντωνίου, έξοχους ερμηνευτές: «Με τους «Θεατές» ο Μάριος Ποντίκας κάτι την εγκυρότερη «κοινωνιολογία» στον χώρο μας. Οσα λέγονται ή γίνονται σε αυτό το έργο δεν έχουν ακόμη αντιμετωπιστεί από τη θεωρητική επιστήμη, κι αν έχουν επισημανθεί, δεν έχουν βρει τέτοια σαφή τοποθέτηση. Το έργο αυτό είναι το ωμότερο ντοκουμέντο της γενιάς μας. Ναι, αυτή η γραφή είναι ντοκουμέντο. Οι δύο ιστορίες που συμπλέκονται στους «Θεατές» είναι ξεσηκωμένες από την ειδησεογραφία των λαϊκών εφημερίδων. Αυτά τα δύο ζεύγη τα γνωρίζουμε καλά. Τώρα από ανάγνωσμα έγιναν θέαμά μας.

Τροφή μας καθημερινή και σάρκα από τις σάρκες μας. Σαρκασμός και ενοχή μας. (…) Η σύλληψη του κ. Ποντίκα είναι καταπληκτική. Φτάνει στην αναίρεση της θεατρικής τέχνης, φτάνει να ταυτίζει τη γραφή και το θεάσθαι με την αυτουργία, στον φόνο της ουσιαστικής ζωής. (…) Η εντύπωση είναι, αλίμονο αν δεν είναι, καταλυτική. Δεν έχει σημασία το ίδιο το θέμα, που ξετυλίγεται στη σκηνή, αλλά ο τρόπος που αποκαλύπτεται ο μηχανισμός της εκτόνωσης. (….) Αφήνω τη γλώσσα που λύθηκε, λυτρώθηκε και λειτούργησε σαν ψυχρολουσία. Αφήνω τον οικείο ρυθμό της λαλιάς. Αφήνω την ιθαγένεια της είδησης και της συνείδησης. Αφήνω το αίμα της ιστορικής συνείδησης που ξεπηδάει σαν κρουνός. Αφήνω τη γυμνή κόψη της κοινόχρηστης ιδεολογίας. Οι «Θεατές» είναι μια πολιτική πράξη. Πέρα απ’ αυτή υπάρχει η κατάργηση του θεάτρου και η ανάσταση της αθωότητας».

Αν υπήρχε έγνοια επίσημη για τα κατορθώματα της λογοτεχνικής και θεατρικής μας ιστορίας, θα έπαιζε ξανά και τα άλλα έργα του Ποντίκα: «Εσωτερικές ειδήσεις», «Ορθός λόγος», «Κοίτα τους», «Ο δολοφόνος του Λάιου και τα κοράκια» ως συνεχής πνευματική διαθήκη μιας γενιάς των ριζών!