Μαρσέλ Ντυσάν: Ο ριζοσπάστης, πρόγονος της εννοιολογικής τέχνης

Ο Μαρσέλ Ντυσάν (Marcel Duchamp) είναι ένα ακόμα πρόσωπο που είχε σημαντικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της τέχνης του 20ού αιώνα, εκτός από τα πασίγνωστα ονόματα όπως ο Πάμπλο Πικάσο και ο Άντι Γουόρχολ. Ο ντανταϊσμός, ένα πρωτοποριακό κίνημα «αντι-τέχνης», αναπτύχθηκε από τον γαλλοαμερικανό καλλιτέχνη Μαρσέλ Ντυσάν. Ένα κίνημα που αμφισβήτησε τις μακροχρόνιες πεποιθήσεις σχετικά με το τι και πώς πρέπει να δημιουργείται η τέχνη.

Ως ζωγράφος στο Παρίσι λίγο πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Η αντισυμβατική του προσέγγιση στην τέχνη προσπάθησε να αμφισβητήσει τη βασική ιδέα για το γιατί υπάρχει η τέχνη και γιατί οι άνθρωποι την εκτιμούν. Ο Ντυσάν ήταν το τέταρτο από τα επτά παιδιά της Λουσί και του Ευγένιου. Γεννήθηκε στις 28 Ιουλίου του 1887. Ο πατέρας του ήταν συμβολαιογράφος, αλλά η τέχνη ήταν στο αίμα του. Τα μεγαλύτερα αδέλφια του ήταν επιτυχημένοι καλλιτέχνες. Η μητέρα του ήταν επίσης ερασιτέχνης καλλιτέχνης και ο παππούς του ήταν χαράκτης.

• Διαβάστε επίσης: Ο Ρόι Λίχτενστάϊν δεν έκανε πλάκα κι ας θεωρήθηκε «ο χειρότερος καλλιτέχνης των ΗΠΑ»

Photo: YouTube

Ακολουθώντας τα βήματα των μεγαλύτερων αδελφών του, ο Μαρσέλ γράφτηκε στην Académie Julian αφού κέρδισε ένα βραβείο ζωγραφικής στο σχολείο. Έκανε έκθεση στο Salon d’Automne του 1908 υπό την αιγίδα του Jacques, ο οποίος έγινε μέλος της Académie Royale. Γίνεται φίλος με τον Φράνσις Πικαμπιά και τον Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Κατά τη διάρκεια της σύντομης καριέρας του ως καλλιτέχνης, ο Ντυσάν δημιούργησε τον θρυλικό πίνακα, Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα (Nude Descending a Staircase, No. 2), ο οποίος παρουσιάστηκε στο κυβιστικό Salon des Indépendents, το 1912. Οι διοργανωτές αυτής της έκθεσης ζήτησαν από τα μεγαλύτερα αδέλφια του να τον πείσουν να αποσύρει τον πίνακα ή να ζωγραφίσει πάνω από τον τίτλο του, τότε εκείνος πήρε ένα ταξί και πήγε στον εκθεσιακό χώρο και τον απομάκρυνε από την έκθεση. Μετά από αυτό, αφιέρωσε μεγάλο μέρος του χρόνου του για να καθορίσει τι συνιστά τέχνη και ποιος μπορεί να το αποφασίσει; «Δεν πιστεύω στην τέχνη, πιστεύω στους καλλιτέχνες» έλεγε.

Photo: Wikimedia Commons

Αφού πήρε απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία, ο Ντυσάν ένιωθε όλο και πιο άβολα στη Γαλλία και το 1915 αποφάσισε να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μπόρεσε να μετακομίσει επειδή αρκετοί από τους πίνακές του είχαν αγοραστεί εκεί. Μόλις έφτασε στη χώρα, διαπίστωσε ότι ήταν διάσημος και τελικά πήρε την υπηκοότητα το 1955.

Η δημιουργική σταδιοδρομία του Ντυσάν εκτεινόταν σε αρκετές δεκαετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων άλλαξε την τέχνη του πολλές φορές, αναστατώνοντας συχνά τις ευαισθησίες των κριτικών της τέχνης. Ο Ντυσάν μοιραζόταν μεταξύ Παρισιού και Νέας Υόρκης για τα περισσότερα από τα επόμενα χρόνια. Ενεπλάκη στην καλλιτεχνική σκηνή της Νέας Υόρκης, κάνοντας στενές γνωριμίες με ανθρώπους όπως ο Αμερικανός καλλιτέχνης Μαν Ρέι, ο συγγραφέας Ανρί-Πιερ Ροσέ, ο συνθέτης Έντγκαρ Βαρέζ, οι ζωγράφοι Φράνσις Πικαμπιά και Ζαν Κρότι, καθώς και ο ιστορικός Ζακ Μαρτέν Μπαρζάν.

Photo: Wikimedia Commons

Ο πίνακας του 1912 του Μαρσέλ Ντυσάν που φέρει τον τίτλο Nude Descending a Staircase, No. 2 και έγινε αφορμή για να φύγει ο καλλιτέχνης από το Παρίσι απέκτησε ευρεία αναγνώριση ως ένα αριστούργημα του μοντερνισμού και έχει γίνει ένα από τα πιο γνωστά του παραδείγματα. Απορρίφθηκε από τους κυβιστές ως πολύ φουτουριστικό και παρά τη χρήση του κυβιστικού χρωματολογίου και σχήματος, περιελάμβανε επίσης μια σύνδεση με τη ρητή αέναη κίνηση ενώ επικρίθηκε για την απάνθρωπη απεικόνιση ενός γυμνού σώματος. Ο πίνακας προκάλεσε επίσης σημαντική αναστάτωση κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής έκθεσης Armory Show της Νέας Υόρκης το 1913, μετά την οποία η κοινότητα των ντανταϊστών της Νέας Υόρκης καλωσόρισε με ενθουσιασμό τον Ντυσάμπ. «Η τέχνη δεν είναι αυτό που βλέπετε. Η τέχνη είναι το κενό» συνήθιζε να λέει ο ίδιος.

Photo: Wikimedia Commons

Ο τροχός ποδηλάτου (1913), που περιλάμβανε έναν τροχό πάνω σε ένα σκαμνί, ήταν το πρώτο έργο που σχεδίασε ο Ντυσάμο σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη δυσανάλογη αξία που αποδίδεται στα έργα τέχνης. Τεχνικά μιλώντας, το έργο αυτό ήταν ένα «έτοιμο έργο» μιας και ο καλλιτέχνης παρενέβη συγχωνεύοντας απλά δύο αντικείμενα. Μετά από αυτό, ο Ντυσάν δημιούργησε τα επαναστατικά «ready-mades» έργα του, καθένα από τα οποία περιελάμβανε μόνο ένα πράγμα, όπως το Bottle Rack (1914) και το πιο γνωστό του ready-made, το πορσελάνινο ουρητήριο Fountain (1917).

Photo: Wikimedia Commons

Photo: Wikimedia Commons

Ο Ντυσάν προσπάθησε να διαψεύσει την ιδέα ότι ένα έργο τέχνης είναι μοναδικό, χρησιμοποιώντας μαζικά παραγόμενα, καθημερινά αντικείμενα. Ως αποτέλεσμα, η τέχνη επαναπροσδιορίστηκε με έναν νέο, αμφιλεγόμενο τρόπο ως πνευματική και όχι υλική εξερεύνηση.

Το 1923 ο Ντυσάν δήλωσε ότι θα αφιέρωνε τη ζωή του στο σκάκι, εγκαταλείποντας επίσημα τις τέχνες. Έπαιξε σε πολλές ομάδες γαλλικών σκακιστικών τουρνουά και ήταν πολύ δυνατός παίκτης. Ωστόσο, συνέχισε να δραστηριοποιείται με το όνομα Rrose Sélavy (Ροζέ Σελαβί) από το 1923 έως το 1946, αν και μάλλον κρυφά. Παράλληλα, έφτιαχνε τα ready-made του. Παρά το γεγονός ότι δεν ήταν πλέον ένας πολύ ενεργός καλλιτέχνης, συνέχισε να συνεργάζεται με τους σουρεαλιστές πάνω στα κομμάτια του. Επέβλεψε την Gallerie des Beaux-Arts στη Διεθνή Έκθεση Σουρεαλιστών του Παρισιού το 1938. Στο τέλος της ζωής του άρχισε να εργάζεται πάνω στο τελευταίο μεγάλο έργο του, το «Etant donnes», το οποίο απεικόνιζε μια γυμνή γυναίκα ξαπλωμένη ανάσκελα με το χέρι της να κρατάει μια λάμπα αερίου στο βάθος. Από το 1946 έως το 1966, εργάστηκε πάνω σε αυτό το έργο τέχνης. Εκείνη την περίοδο ίδρυσε επίσης τη λογοτεχνική κολεκτίβα «Oulipo» και το Μουσείο Τέχνης της Πασαντίνα φιλοξένησε την πρώτη αναδρομική του έκθεση.

Το 2000, το Centre Georges Pompidou θέσπισε το βραβείο Prix Marcel Duchamp προς τιμήν του. Το 2004 μια επιτροπή επιφανών καλλιτεχνών και ιστορικών αξιολόγησε το έργο του «Fountain» ως ένα από τα «έργα τέχνης με τη μεγαλύτερη επιρροή του 20ού αιώνα». Πολλά από τα πρωτότυπα έργα του έχουν χαθεί ενώ αντίγραφα των έργων του κυκλοφορούν ελεύθερα ανά τον κόσμο.

Ο Μαρσέλ Ντυσάν έφυγε από τη ζωή στις 2 Οκτωβρίου του 1968.

Σημείωση: Το έργο «Fountain» υπάρχει έξω από την έκθεση του Τζεφ Κουνς στο ΔΕΣΤΕ, στην Ύδρα.