Η Ανακωχή των Μουδανιών και η παράδοση της Ανατ. Θράκης

Γράφει ο Ιωάννης Δασκαρόλης*

Οταν η Επαναστατική Επιτροπή Πλαστήρα – Γονατά ανέλαβε την εξουσία στις 27 Σεπτεμβρίου 1922, είχε να αντιμετωπίσει τις δυσμενείς εξελίξεις από τη συντριβή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία, αλλά κυρίως την ενίσχυση του μετώπου της Ανατολικής Θράκης. Η πρώτη πρωτοβουλία της ήταν να ορίσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως εκπρόσωπο της Ελλάδας έναντι των Συμμάχων.

Στο ενδιάμεσο διάστημα οι Σύμμαχοι – και ιδίως οι Αγγλοι – είχαν βρεθεί σε δύσκολη θέση καθώς είχαν ξαφνικά χάσει την ασπίδα του ελληνικού στρατού. Στις 10 Σεπτεμβρίου τα στρατεύματα του Κεμάλ είχαν πλησιάσει την ουδέτερη ζώνη από την ανατολική πλευρά των Στενών και απειλούσαν τα ελάχιστα βρετανικά στρατεύματα που κατείχαν την περιοχή.

Καθημερινά στη νοητή μεθόριο μεταξύ Συμμαχικών και τουρκικών στρατευμάτων στα Δαρδανέλλια σημειώνονταν επεισόδια και η τουρκική επίθεση έμοιαζε να είναι ζήτημα χρόνου. Ακολούθησε μια 10ήμερη κρίση όπου οι Αγγλοι συνεχώς ενίσχυαν με μικρές μονάδες στρατού, ενώ οι Lloyd George, Churchill και Curzon εξέταζαν σοβαρά την πιθανότητα να φτάσουν ακόμη και σε ένοπλη σύρραξη με τον Κεμάλ(¹) για να μην εγκαταλείψουν τα Στενά που ήταν σπαρμένα με τους τάφους άγγλων και αυστραλών στρατιωτών που είχαν σκοτωθεί κατά την εκστρατεία των Δαρδανελλίων.

Ο Curzon στις 15 Σεπτεμβρίου ζήτησε επισήμως τη στήριξη των αποικιών της Μεγάλης Βρετανίας ενώ επικοινώνησε και με τις κυβερνήσεις της Ρουμανίας και της Γιουγκοσλαβίας ζητώντας τη στρατιωτική εμπλοκή τους. Στο πλαίσιο αυτό μια ισχυρή ελληνική στρατιωτική παρουσία στην Ανατολική Θράκη αποτελούσε εκ νέου σημαντικό παράγοντα για τους άγγλους ιθύνοντες που στη σύντομη αυτή περίοδο σχεδίαζαν τη διατήρηση της Ανατολικής Θράκης υπό ελληνικό έλεγχο. Η κοινή γνώμη στην Αγγλία όμως ήταν εντελώς αντίθετη σε ένα ενδεχόμενο πολέμου, ενώ οι εικόνες της φλεγόμενης Σμύρνης που φιλοξενούνταν στον ημερήσιο αγγλικό Τύπο είχαν κάνει μεγάλη εντύπωση. Μόνο η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία υποσχέθηκαν βοήθεια.

Οι εκπρόσωποι της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη ύπατος αρμοστής Sir Horace Rumbold(²) και ο στρατηγός Harington αψήφησαν τις οδηγίες που έλαβαν από την κυβέρνησή τους για να επιδώσουν πολεμικό τελεσίγραφο στον Kemal, ήρθαν σε συνεννοήσεις μαζί του και κατάφεραν να εξασφαλίσουν μια προσωρινή ανακωχή στην ουδέτερη ζώνη και μια συνδιάσκεψη όλων των ενδιαφερομένων στα Μουδανιά. Αλλά ο παράγοντας που έδωσε την Ανατολική Θράκη στον Kemal ήταν η Γαλλία με τον Raymond Poincaré, η οποία όχι μόνο αρνήθηκε κάθε υλική ή ηθική βοήθεια στην Αγγλία στην κρίση των Στενών, αλλά σε τρεις θυελλώδεις συναντήσεις στο Παρίσι εκβίασε και τελικά εξανάγκασε τον Curzon(³) να συναινέσει ώστε η Τουρκία να λάβει την Ανατολική Θράκη με την υπογραφή της ανακωχής, πριν καν την υπογραφή της μόνιμης συνθήκης ειρήνης. Ορθώς ο Curzon αναρωτιόταν αν η Τουρκία λάμβανε ό,τι ζητούσε με την ανακωχή, πάνω σε τι ακριβώς θα διαπραγματεύονταν οι Σύμμαχοι για τη σύναψη της μόνιμης ειρήνης; Αρωγός στην γαλλική προσπάθεια υπήρξε η Ιταλία που επίσης υποστήριξε κατηγορηματικά ότι ο Kemal όφειλε να ικανοποιηθεί σε όλα τα αιτήματά του – εδαφικά και οικονομικά.

Η συνδιάσκεψη στα Μουδανιά

Η συνδιάσκεψη στα Μουδανιά συγκλήθηκε μετά από πολλές αναβολές στις 3 Οκτωβρίου 1922. Οι αντιπρόσωποι στη σύσκεψη ήταν οι αρμοστές-στρατηγοί Harington από την Αγγλία, Mombelli από την Ιταλία και Charpy από τη Γαλλία, όλοι υποστηρικτές των τουρκικών θέσεων, ενώ ο στρατηγός Ismet πασάς αντιπροσώπευσε την Τουρκία. Οι δυσμενείς για την Ελλάδα όροι της ανακωχής είχαν ήδη προδιαγραφεί λόγω της συνθηκολόγησης του Curzon στο Παρίσι και προέβλεπαν την άμεση απόδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία που όμως είχε την υποχρέωση να μη μεταφέρει στρατεύματα παρά μόνο τμήματα Χωροφυλακής μέχρι την οριστική υπογραφή ειρήνης. Το αντάλλαγμα που έδινε ο Kemal ήταν ότι θα σεβόταν τις ουδέτερες ζώνες που κατείχαν οι Σύμμαχοι και κυρίως οι Αγγλοι και θα συνεργαζόταν ώστε να επιτευχθεί μια μόνιμη συνθήκη ειρήνης για την περιοχή.

Οταν οι έλληνες εκπρόσωποι υποστράτηγος Αλέξανδρος Μαζαράκης – Αινιάν και συνταγματάρχης Πτολεμαίος Σαρηγιάννης έφθασαν στα Μουδανιά, η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης είχε ήδη συμφωνηθεί από τους Συμμάχους και τους Τούρκους και απλώς έλειπαν οι ελληνικές υπογραφές. Την τουρκική αδιαλλαξία έναντι της Ελλάδας αλλά ακόμη και των Συμμάχων στη συνδιάσκεψη καθοδηγούσε ο Γάλλος Franklin Bouillon, ο οποίος προέτρεπε τους τούρκους εκπροσώπους να ζητούν περισσότερα από αυτά που η ίδια η Γαλλία ήταν έτοιμη να προσφέρει(⁴). Ο Πλαστήρας που εν τω μεταξύ είχε μεταβεί ο ίδιος προσωπικά στην Ανατολική Θράκη για να οργανώσει τα ελληνικά στρατεύματα εξυψώνοντας το ηθικό τους, προσπάθησε να αντιδράσει στην παράδοση της περιοχής, αλλά επηρεάστηκε από τον Βενιζέλο, ο οποίος αν και αρχικά είχε τηλεγραφήσει να αρνηθούν οι έλληνες εκπρόσωποι στα Μουδανιά τη στρατιωτική εκκένωση της περιοχής, στις 2 Οκτωβρίου τηλεγραφούσε επίμονα από το Παρίσι στην Αθήνα ότι η Ανατολική Θράκη είχε χαθεί οριστικά για την Ελλάδα.

Σε πρώτο χρόνο, ο Βενιζέλος με επιστολή του συνέστησε να ενισχυθεί υλικά και ηθικά ο Στρατός στην Ανατολική Θράκη, έτσι ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει αν κληθεί να πολεμήσει κατά του Kemal. Ο Βενιζέλος ορθά θεωρούσε πιθανή μια ένοπλη αντιπαράθεση του Kemal με τους Αγγλους, προοπτική που θα οδηγούσε στην οριστική έξοδο των Τούρκων από την Ευρώπη. Με άλλο τηλεγράφημα την ίδια ημέρα ζητούσε με ένταση να προετοιμαστεί ο Ελληνικός Στρατός να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη σε περίπτωση αποχώρησης των Αγγλων, όπως επίσης να καταλάβει τη γραμμή της Τσατάλτζας και τα παράλια στην περιοχή της Μηδείας όπου οι Τούρκοι μπορεί να προσπαθούσαν να αποβιβαστούν. Ζητούσε επίσης να μεταφερθεί ο Ελληνικός Στόλος στη Ραιδεστό ώστε να παρεμποδίσει τυχόν κεμαλική αποβατική ενέργεια.

Μόλις μία ημέρα μετά τη συνάντησή του με τον λόρδο Curzon και τους άγγλους ιθύνοντες, ο Βενιζέλος σχημάτισε την άποψη ότι η Ανατολική Θράκη είχε χαθεί οριστικώς για την Ελλάδα. Σε συνάντησή τους στις 2 Οκτωβρίου ο Curzon εκβίασε τον Βενιζέλο με πληροφορίες από τις αγγλικές Αρχές της Κωνσταντινούπολης ότι ο Ελληνικός Στρατός στην περιοχή αδυνατούσε να αντιτάξει την παραμικρή άμυνα στον επελαύνοντα Kemal, ενώ του άφησε να εννοηθεί ότι η μη συμμόρφωση των Ελλήνων με τη βούληση της Αγγλίας θα είχε ως αποτέλεσμα τη διπλωματική απομόνωση της χώρας με απρόβλεπτες συνέπειες. Ο Βενιζέλος διαμαρτυρήθηκε έντονα στον Curzon(⁵) για την κακομεταχείριση της Ελλάδας από τους Συμμάχους της, υποστηρίζοντας ένα σχέδιο προέλασης του Ελληνικού Στρατού και άμυνας στην ακτογραμμή της θάλασσας του Μαρμαρά. Σύμφωνα με το σχέδιο αυτό, ο Βενιζέλος προέβλεπε ότι θα ήταν πολύ δύσκολο για τους Τούρκους να περάσουν στην Ευρώπη ακόμη και αν οι Γάλλοι παρέδιδαν τη γραμμή Τσατάλτζας, ενώ ο ίδιος πρότεινε ως εφικτό σενάριο ο Ελληνικός Στρατός να επιχειρήσει αιφνιδιαστική προέλαση από το περιορισμένο μέτωπο στην Τσατάλτζα ενώ ο Στόλος ορμώμενος από τη Ραιδεστό να πλαγιοκοπήσει τον Kemal.

Η υποχώρηση Βενιζέλου στον αγγλικό εκβιασμό

Τελικά όμως ο Βενιζέλος συνθηκολόγησε υποκύπτοντας στον εκβιασμό των συμμάχων του στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο επηρεασμένος από τη δεινή κατάσταση του Ελληνικού Στρατού και τηλεγράφησε στην Αθήνα την αποδοχή της οριστικής απώλειας της Ανατολικής Θράκης. Ο Βενιζέλος είχε τον φόβο ότι τη γραμμή της Τσατάλτζας κατείχαν οι Γάλλοι που βρίσκονταν σε στενή συνεννόηση με τον Kemal. Εκτός αυτού είχε στα χέρια του τηλεγράφημα του Πολίτη στο οποίο υπήρχε η πληροφορία από τον Μαζαράκη ότι ο Ελληνικός Στρατός στη Θράκη δεν ήταν αξιόμαχος.

Πάντως, η απαισιοδοξία του για την Ανατολική Θράκη αποδείχθηκε εκ των υστέρων υπερβολική, καθώς ό,τι είχε να χάσει στρατιωτικά η Ελλάδα το είχε χάσει στη Μικρά Ασία. Ο Kemal δεν διέθετε το υλικό και τις δυνάμεις να διεξαγάγει πόλεμο στην Ανατολική Θράκη και βασιζόταν μόνο σε μια πιθανή εξέγερση των Τούρκων στην περιοχή αλλά και στην Κωνσταντινούπολη. Την ίδια στιγμή μελετώντας τη Συμμαχική αλληλογραφία φτάνει κανείς στο συμπέρασμα ότι οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις ήταν εντελώς ανίσχυρες να επιβάλουν τη θέλησή τους στην περιοχή στρατιωτικά και η πολιτική που ακολουθούσαν έμοιαζε με μια μπλόφα έναντι και των δύο εμπολέμων.

Επίσης υπήρχε και η σημαντική λεπτομέρεια ότι η Ανατολική Θράκη είχε προσαρτηθεί στην ελληνική επικράτεια και δεν υπαγόταν σε προσωρινό καθεστώς όπως η Σμύρνη. Στο εύλογο ερώτημα του λόρδου Curzon προς τον Poincaré: «Ποιος θα υποχρεώσει τους Ελληνες να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη;», απάντησαν οι ίδιοι οι Ελληνες. Η Ανατολική Θράκη εγκαταλείφθηκε, ώστε να μη βρεθούν οι Μεγάλες Δυνάμεις στη δυσάρεστη θέση να συγκρουσθούν με την Τουρκία. Την υποχωρητικότητα Βενιζέλου χρησιμοποίησε ακόμη και ο Poincaré στη συνάντησή του με τον Curzon ώστε οι Σύμμαχοι να δώσουν στα Μουδανιά όσα ο Kemal ζητούσε στην Ανατολική Θράκη. Και αυτό παρότι πολλοί έλληνες ιθύνοντες πίστευαν ότι αρνούμενοι να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη οι Ελληνες θα κέρδιζαν χρόνο για να αναδιοργανωθούν. Σύμφωνα με τον υποστράτηγο Μαζαράκη που συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις, προκειμένου για ένα έπαθλο όπως η Θράκη, άξιζε η Ελλάδα να ρισκάρει να μη συμμορφωθεί με τις Συμμαχικές υποδείξεις ή τουλάχιστον να καθυστερήσει με διάφορες προφάσεις την αποχώρησή της.

Υπογραφή της Ανακωχής και εκκένωση

Η καταστροφή στη Μικρά Ασία, η συμμαχία του Kemal με τους Γάλλους και τους Ιταλούς, η εχθρική στάση της Αγγλίας και η προσωρινά κακή κατάσταση του Ελληνικού Στρατού στην Ανατολική Θράκη σε εκείνη την συγκυρία, επηρέασαν αποφασιστικά τον Βενιζέλο που απείλησε με παραίτηση από την εκπροσώπηση της Ελλάδας αν δεν υπογραφόταν η ανακωχή. Εκ των υστέρων αποδείχθηκε ότι δεν είχε ακριβή γνώση των όρων της ανακωχής για τους οποίους διαμαρτυρήθηκε έντονα όταν τους έμαθε, καθώς από τους Συμμάχους δεν δόθηκε ούτε μια ανθρωπιστική προθεσμία ενός μηνός για την εκκένωση της περιοχής από τους χριστιανούς.

Η υπογραφή της Ανακωχής των Μουδανιών από τον εκπρόσωπο της Ελλάδας έγινε μόλις στις 14 Οκτωβρίου 1922 αφού ο Μαζαράκης αρνήθηκε να υπογράψει σε πρώτο χρόνο επικαλούμενος έλλειψη σαφών οδηγιών και επιστρέφοντας στην Αθήνα. Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης ξεκίνησε τρεις μέρες μετά και αποτέλεσε μια μικρογραφία της Μικρασιατικής Καταστροφής(⁶).

Πάνω από 250.000 Ελληνες εγκατέλειψαν υπό τραγικές συνθήκες τις εστίες και τις περιουσίες τους στην Ανατολική Θράκη περνώντας στην ελληνική περιοχή που είχε ως όριο τον ποταμό Εβρο. Ομοίως και η αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων είχε το διάχυτο το στοιχείο της ήττας, της απελπισίας και της απόλυτης εξαθλίωσης του έλληνα στρατιώτη. Σε διάγγελμά της στις 17 Οκτωβρίου 1922 προς τον ελληνικό λαό, η Επαναστατική Επιτροπή προσπάθησε να απαλλαγεί από τις ευθύνες της για την αποτυχία της, υποστηρίζοντας ότι «η διεθνής καταδίκη της Ανατολικής Θράκης είχε προηγηθεί της Επαναστάσεως…».

*Ο Ιωάννης Δασκαρόλης είναι ιστορικός, υποψήφιος Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου

(1) H. J. Psomiades, Η Θράκη και η ανακωχή των Μουδανιών: 3-11 Οκτωβρίου 1922. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 12, 218. https://doi.org/10.12681/deltiokms.83.

(2) Πάντως ο Rumbold μετέβαλε άποψη για τους Τούρκους λίγους μήνες μετά. Σε εμπιστευτικό του τηλεγράφημα στις 30 Ιανουαρίου 1923 χαρακτήριζε την τουρκική αντιπροσωπεία στην Λωζάννη ως «γουρουνοκέφαλους», «εντελώς ηλίθιους και ενοχλητικούς» πηγή: Geffrey Keith, Alan Sharp, Lord Curzon and the use of secret intelligence at Lausanne conference 1922-1923, σελ. 83 από το συλλογικό Intelligence and International Relations 1900-1945, Exeter University Press.

(3) Ο Curzon προσπάθησε να υπερασπιστεί την ελληνική παρουσία στην Ανατολική Θράκη με σωρεία επιχειρημάτων, όπως ότι η παρουσία των Τούρκων θα οδηγούσε σε ανάφλεξη την περιοχή και όχι στην ειρήνευση που ήταν το ζητούμενο, θα συνοδευόταν από σφαγές των χριστιανών όπως έγιναν στον Πόντο, ενώ η Αγγλία δεν επιθυμούσε η Ελλάδα να χάσει όλα τα εδαφικά της κέρδη από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βλ. Conference in Quai d΄ Orsay 20 September 1922 (Ε9735/27/44) σε DBFP 1919-1939, First Series, v. XVIIΙ.

(4) O άγγλος στρατηγός Harington χαρακτήριζε την παρουσία του Bouillon στη συνδιάσκεψη ως κατάρα. Rumbold σε Curzon 5 Οκτωβρίου 1922 (No 512 (Ε 10595/72/44) σε DBFP 1919-1939, First Series, v. XVIIΙ.

(5) Σύμφωνα με την αφήγηση του Curzon «O Βενιζέλος χρησιμοποίησε μια γλώσσα που δεν ήταν ευχάριστη για κάποιον να ακούει» (Curzon σε Lindlay 3 Οκτωβρίου 1922, No 687 (e 10550/27/44) σε DBFP 1919-1939, First Series, v. XVIIΙ.

(6) «Το κυρίως σώμα της πομπής, που διασχίζει τον ποταμό Εβρο στην Αδριανούπολη φτάνει τα τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα με κάρα που τα σέρνουν βόδια, ταύροι και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους, κατάκοπους άνδρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά…» περιέγραφε ο Ernest Hemingway σε ανταπόκριση του στην εφημερίδα «Toronto Star».