Βελτίωση του ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας με νέα εκπαιδευτικά εργαλεία για ευάλωτους πολίτες

Γράφουν οι: Πάνια Καρνάκη, Νικόλ Παπαευγενίου

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός έχει επιφέρει ραγδαίες εξελίξεις σε όλους τους τομείς της ζωής μας συμπεριλαμβανομένου του τομέα της υγείας. Η δυνατότητα χρήσης ψηφιακών υπηρεσιών σε μεγάλο βαθμό στήριξε όμως τις κοινωνίες στη διάρκεια της πρόσφατης πανδημίας προσφέροντας λύσεις που κάποια χρόνια πριν δεν θα ήταν δυνατές. Την ίδια όμως στιγμή αναδεικνύονται σημαντικές ανισότητες ιδιαίτερα μεταξύ των ευάλωτων ομάδων της κοινωνίας οι οποίες στερούνται πρόσβασης σε ψηφιακές υπηρεσίες, έχουν χαμηλό επίπεδο αλφαβητισμού υγείας και ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας.

Ν. Παπαευγενίου

Π. Καρνάκη

Ο αλφαβητισμός υγείας ή εγγραμματοσύνη σε θέματα υγείας (health literacy) σύμφωνα με τους Sorensen et al., 2012 ορίζεται ως η «γνώση, το κίνητρο και οι ικανότητες των ατόμων να αποκτήσουν πρόσβαση, να κατανοήσουν, να αξιολογήσουν και να εφαρμόσουν πληροφορίες που αφορούν την υγεία, την πρόληψη ασθενειών και την προαγωγή υγείας”. Ο ψηφιακός αλφαβητισμός υγείας ή ψηφιακή εγγραματοσύνη σε θέματα υγείας (digital health literacy) σύμφωνα με το National Institutes of Health και το ερευνητικό πρόγραμμα All of Us ορίζεται ως η ικανότητα αναζήτησης, εύρεσης, κατανόησης και αξιολόγησης πληροφοριών υγείας από ηλεκτρονικές πηγές και εφαρμογής της γνώσης που αποκτήθηκε για την αντιμετώπιση ή την επίλυση ενός προβλήματος υγείας. H Περιφερειακή Επιτροπή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ευρώπη (WHO Regional Committee for Europe) εξέδωσε πρόσφατα σχέδιο δράσης που αφορά στην ψηφιακή υγεία για το διάστημα 2023 – 2030. Στο σχέδιο δράσης γίνεται αναφορά στην ανάγκη διασφάλισης ισότιμης πρόσβασης σε ψηφιακές υπηρεσίες και πληροφορίες υγείας και θέτει συγκεκριμένους στόχους και προτείνει λύσεις για τα επόμενα χρόνια.

Ο ψηφιακός αλφαβητισμός υγείας δεν αφορά μόνο στη δυνατότητα πρόσβασης και χρήσης  ψηφιακών εφαρμογών υγείας. Αφορά και στη δυνατότητα ενός ατόμου να μπορεί να πλοηγηθεί στον ψηφιακό κόσμο συμμετέχοντας κριτικά στην εύρεση επιστημονικά ορθών πληροφοριών που μπορούν να συμβάλουν θετικά στην υγεία τους. Η πανδημία έδειξε ότι το διαδίκτυο και ειδικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να συμβάλουν στην παραπληροφόρηση και τη διασπορά ψευδών ειδήσεων (fake news) θέτοντας σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Η ενδυνάμωση των ψηφιακών δεξιοτήτων για τη βελτίωση της κριτικής συμμετοχής των ατόμων στον δικτυακό κόσμο αποτελεί πολύ σημαντικό κομμάτι του ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας.

Στην Ελλάδα δυστυχώς το θέμα του ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας είναι ελλιπώς κατανοητό τη στιγμή που οι ψηφιακές εφαρμογές στη δημόσια υγεία τείνουν να γίνουν υποχρεωτικές. Η χώρα μας βρίσκεται πιο χαμηλά από τον μέσο όρο της ΕΕ σε ό,τι αφορά τις ψηφιακές δεξιότητες και συγκεκριμένα στην 20η θέση μεταξύ των 27 κρατών μελών (2021) στο Δείκτη Βασικών Ψηφιακών Δεξιοτήτων – Digital Skills Index. Επίσης, 52% των Ελλήνων έχουν βασικές ψηφιακές γνώσεις ενώ ο Ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 54% (2021). Οι ψηφιακές δεξιότητες ευάλωτων ομάδων ειδικότερα των ηλικιωμένων βρίσκεται σε αρκετά χαμηλό επίπεδο.

Αποτελεί υποχρέωση τόσο της επιστημονικής κοινότητας όσο και της πολιτείας να εξασφαλίσει την ισότιμη πρόσβαση σε ψηφιακές υπηρεσίες υγείας καθώς και να διασφαλίσει την άμβλυνση του ψηφιακού χάσματος ειδικά μεταξύ ευάλωτων πληθυσμών.

Τα προβλήματα που εντοπίζονται σε σχέση με τον ψηφιακό αλφαβητισμό υγείας ανάμεσα στις ευάλωτες ομάδες είναι:

• Μειωμένη πρόσβαση σε οικονομικές και προσιτές ψηφιακές λύσεις (φτηνό internet, υπολογιστές, smartphones κλπ)
• Δυσκολίες συνδεσιμότητας σε απομακρυσμένες περιοχές
• Χαμηλές ψηφιακές δεξιότητες, φόβος και γνωστικές δυσκολίες ειδικά μεταξύ ηλικιωμένων ατόμων
• Έλλειψη αντίληψης των δυνατοτήτων που προσφέρει το διαδίκτυο ειδικότερα σε σχέση με την υγεία
• Έλλειψη εξειδικευμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων
• Γλωσσικά προβλήματα – Μετανάστες/πρόσφυγες
• Έλλειψη αντίληψης ιατρικών όρων

Υπάρχουν όμως και πολλές ευκαιρίες που μπορούν να στηρίξουν τις προσπάθειες βελτίωσης του ψηφιακού αλφαβητισμού. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον τόσο για τη βελτίωση των ψηφιακών δεξιοτήτων που σχετίζονται με την υγεία όσο και γενικότερα με την εκπαίδευση σε θέματα υγείας εφόσον η εκπαίδευση διεξάγεται με γνώμονα τα ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες των ωφελούμενων. Αξίζει να αναφερθεί, ότι οι ευάλωτες ομάδες φαίνεται να είναι πρόθυμες να κατανοήσουν, να μάθουν και να χρησιμοποιήσουν την ψηφιακή τεχνολογία, επειδή πιστεύουν ότι θα κάνει τη ζωή τους λιγότερο δύσκολη.

Ωστόσο, για την επίτευξη των παραπάνω, η πρώτη γραμμή του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης, οι επαγγελματίες υγείας και άλλοι εκπαιδευτές υγείας επιβάλλεται να συνεισφέρουν σε αυτή την προσπάθεια. Πέρα από την προθυμία των ευάλωτων ομάδων να υποστηρίξουν την προσπάθεια, η υλοποίηση παρεμβάσεων θα πρέπει να βασίζεται σε δύο σημαντικούς παράγοντες, την αποδοχή της τεχνολογίας από την πλευρά των επαγγελματιών υγείας και των εκπαιδευτών υγείας, καθώς και την ικανότητά τους να εφαρμόζουν, να αξιολογούν και να χειρίζονται αυτές τις τεχνολογίες για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.

Η ανάγκη βελτίωσης του ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας για τους ευάλωτους πολίτες συζητήθηκε στο πλαίσιο ημερίδας, που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Prolepsis, την Τρίτη 20 Σεπτεμβρίου 2022. Στην εκδήλωση παρουσιάστηκαν τα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά προγράμματα, iHERE (Digital HEalth liteRacy Education for vulnerable groups) και MIG-DHL, τα οποία χρηματοδοτούνται από το Πρόγραμμα ERASMUS+ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και έχουν στο επίκεντρο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Εκτός από το Ινστιτούτο Prolepsis, στα ευρωπαϊκά προγράμματα συμμετέχουν από την Ελλάδα ο ερευνητικός φορέας «Ξένιος Πόλις» (στο πρόγραμμα iHERE) και το Ακαδημαϊκό Διαδίκτυο (GUnet), (στο πρόγραμμα MIG-DHL).

Το πρόγραμμα MIG-DHL αποσκοπεί στη βελτίωση του ψηφιακού αλφαβητισμού υγείας σε μετανάστες και πρόσφυγες μέσω της ανάπτυξης και εφαρμογής ενός σχετικού εκπαιδευτικού προγράμματος– π.χ. πλοήγηση στο διαδίκτυο και στις ηλεκτρονικές υπηρεσίες του συστήματος υγείας κάθε χώρας, πώς βρίσκω έγκυρες πληροφορίες για θέματα υγείας – και την ενδυνάμωση της ομάδας στόχου. Το πρόγραμμα απευθύνεται παράλληλα και σε επαγγελματίες υγείας που εργάζονται με μετανάστες. Η κοινοπραξία του προγράμματος MIG-DHL αποτελείται από 7 εταίρους από 4 Ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα, Γερμανία). Η ηλεκτρονική πλατφόρμα εκπαίδευσης βρίσκεται στο https://training.mig-dhl.eu/ και περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραμμα μπορείτε να βρείτε στο https://mig-dhl.eu/.

Το πρόγραμμα iHERE στοχεύει στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου και κατάλληλου εκπαιδευτικού εργαλείου για την αύξηση του ψηφιακού αλφαβητισμού ευάλωτων ομάδων. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε κοινωνικά ευάλωτες ομάδες – ηλικιωμένους, μετανάστες, πρόσφυγες, άνεργους, πληθυσμούς με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό εισόδημα, κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες. Η κοινοπραξία του προγράμματος iHERE αποτελείται από 8 εταίρους που προέρχονται από 6 Ευρωπαϊκές χώρες (Βέλγιο, Ελλάδα, Κύπρο, Ιταλία, Ισπανία, Γερμανία). Η ηλεκτρονική πλατφόρμα εκπαίδευσης βρίσκεται στο https://ihere-digitalhealthed.eu/login/ και περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραμμα μπορείτε να βρείτε στο https://ihere-digitalhealthed.eu/.

Πάνια Καρνάκη, Διευθύντρια Ευρωπαϊκών και Διεθνών Προγραμμάτων, Ινστιτούτο Prolepsis 
Νικόλ Παπαευγενίου, Ανώτερη Ερευνήτρια, Ινστιτούτο Prolepsis