Πολιτικές της μαντίλας

Οι κινητοποιήσεις στο Ιράν, με αφορμή το θάνατο μιας νεαρής γυναίκας κουρδικής καταγωγής, της Μαχσά Αμινί, που έχασε τη ζωή της ενώ ήταν υπό κράτηση από την «αστυνομία ηθικής» επειδή δεν φορούσε «σωστά» τη μαντήλα της, συγκεφαλαίωσαν αντιφάσεις που διαπερνούν το σύγχρονο Ιράν και επανέφεραν στο προσκήνιο και συζητήσεις που αφορούν τις πολιτικές του σώματος και του φύλου.

Το «εύκολο» αφήγημα είναι αυτό που κανείς συναντά σχεδόν παντού. Το Ιράν είναι μια ισλαμική χώρα, φονταμενταλιστική, πατριαρχική και αυταρχική, μια θεοκρατία, όπου οι γυναίκες υφίστανται καταπίεση, με πιο χαρακτηριστική την υποχρέωσή τους να ακολουθούν έναν ενδεδειγμένο κώδικα αμφίεσης, συμπεριλαμβανομένης της υποχρεωτικής μαντήλας, που σηματοδοτεί ότι δεν είναι ελεύθερες και ότι «το σώμα τους δεν τους ανήκει». Όπως συμβαίνει πάντα με τους ιδεολογικούς «κοινούς τόπους», υπάρχει αρκετή αλήθεια.

Όντως η ήττα των αριστερών και προοδευτικών δυνάμεων που ήταν αναπόσπαστο τμήμα της μεγάλης Ιρανικής Επανάστασης του 1979, οδήγησε στην κυριαρχία συντηρητικών, αυταρχικών, θεοκρατικών και πατριαρχικών δυνάμεων.  Και όντως η ίδια η νομοθεσία για τη μαντήλα ήταν εξαρχής από τις πιο αντιδημοφιλείς επιλογές του καθεστώτος και εύλογα. Βεβαίως, η έντονη δυτική υποστήριξη των δυναμικών κινητοποιήσεων αυτών έχει να κάνει με την ελπίδα ότι θα πυροδοτήσουν «αλλαγή καθεστώτος».

Πολιτικές της απαγόρευσης

Αναρωτιέται, όμως, κανείς γιατί δεν υπάρχει ανάλογη αντίδραση στο γεγονός ότι υπάρχουν χώρες που εφαρμόζουν την ακριβώς αντίθετη νομοθεσία, δηλαδή την απαγόρευση της μαντίλας. Η περίπτωση της Γαλλίας είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου η επιβίωση μιας βαθιά αποικιοκρατικής λογικής (που δύσκολα μπορεί πια να κρυφτεί πίσω από τη διαρκή επίκληση μιας επιταγής «εκκοσμίκευσης») σε συνδυασμό με την ένταση της ισλαμοφοβίας και του αντιμεταναστευτικού κλίματος, οδήγησε στην υιοθέτηση τέτοιων πολιτικών, που όμως αντιμετωπίστηκαν από τις γυναίκες που τις υπέστησαν ως επίσης μορφή βίας και στέρηση του δικαιώματος να αποφασίζουν τι θα φορέσουν και με ποιο τρόπο θα επιτελέσουν την ίδια τους την ταυτότητα.

Για να μην αναφερθούμε στο διάχυτο κλίμα που υπάρχει σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ακόμη και εάν δεν έχουν τυπικές απαγορεύσεις. Και μπορεί στην Ευρώπη να μην έχουμε «αστυνομία ηθικής» να κάνει ελέγχους στο δρόμο και να συλλαμβάνει όσες δεν είναι «ευπρεπώς ενδεδυμένες», έχουμε όμως αρκετές συμμορίες της ακροδεξιάς να τρομοκρατούν μετανάστριες και πρόσφυγες. Ας θυμηθούμε και το πώς σχολιάζονται – και ενίοτε απαγορεύονται!-  τα μπουρκίνι, παρότι είναι εξίσου βίαιο το υποχρεωτικό ξεγύμνωμα του σώματος με την υποχρεωτική κάλυψή του.

Ούτε πρέπει να ξεχνάμε ότι η «αυτοδικαιωτική» διαπίστωση ότι «στις χώρες μας αυτά δεν γίνονται και οι γυναίκες μπορούν να φορούν ό,τι θέλουν», συχνά παραβλέπει όλο το φάσμα των υπαρκτών πατριαρχικών νοοτροπιών, των διαρκών μορφών έμφυλης βίας, των γυναικτονιών και των στατιστικά καταγεγραμμένων ανισοτήτων στην αμοιβή και την επαγγελματική καταξίωση, της διαρκούς διακινδύνευσης του δικαιώματος στην άμβλωση, του διάχυτου – και συχνά ανομολόγητου – σεξισμού που ταλανίζουν και τις κοινωνίες της υποτίθεται κατοχυρωμένης «πλήρους ισότητας».

Θα ήταν, άλλωστε, υποκρισία να πούμε ότι υπάρχουν χώρες όπου «μας ανήκουν τα σώματά μας», ή ότι γίνεται πράξη η αρχή «δικό μου το σώμα, δική μου η επιλογή», εάν αναλογιστούμε πόσοι κοινωνικοί, έμφυλοι, εργασιακοί, αισθητικοί και ενίοτε υγειονομικοί εξαναγκασμοί είναι σε ισχύ και στις «φιλελεύθερες δημοκρατίες».

Αποικιακή πολιτική

Άλλωστε, υπήρξαν περίοδοι όπου η κατάργηση της μαντήλας (και μάλιστα στην εκδοχή με καλυμμένο το πρόσωπο) υπήρξε αιχμή του δόρατος μιας βάναυσης αποικιακής πολιτικής. Οι γαλλικές δυνάμεις στην Αλγερία δεν οργάνωναν μόνο βασανιστήρια των αγωνιστών της ανεξαρτησίας, αλλά και μεγάλες τελετές «αποκάλυψης» των Αλγερινών γυναικών, πραγματικές τελετουργίες ενός βίαιου εκδυτικισμού που τροφοδοτούσε παρά κατεύναζε την επιθυμία για ανεξαρτησία και αποαποικιοποίηση.

Άλλωστε, ο σκοπός δεν ήταν η χειραφέτηση των γυναικών, αλλά στην πραγματικότητα η διάλυση της συνοχής των Αλγερινών. Ευρύτερα για τον τρόπο που συχνά η αποικιοκρατία χρησιμοποίησε τη γυναικεία καταπίεση ως νομιμοποίηση υπάρχει πάντα η φράση της Σπίβακ: «Λευκοί άντρες που θέλουν να σώσουν σκουρόχρωμες γυναίκες από σκουρόχρωμους άντρες».

Ο Φραντς Φανόν, στο κλασικό του κείμενο L’ Algérie se dévoile («Η Αλγερία βγάζει τη μαντήλα») έχει περιγράψει αναλυτικά το υπόβαθρο αποικιακής βαναυσότητας και σεξουαλικής βίας που είχε η επιμονή στην «αποκάλυψη» των γυναικών στην αποικιοκρατούμενη Αλγερία, όπως και τον τρόπο που ήταν ακριβώς η Αλγερινή Επανάσταση και όχι προφανώς η αποικιοκρατία που έκανε πράξη τη γυναικεία χειραφέτηση ενεργό ρόλο στις γυναίκες μέσα στον επαναστατικό αγώνα (συμπεριλαμβανομένης της «αποκάλυψής» τους για να μπορούν να βοηθούν πιο εύκολα στα αποφασιστικά πλήγματα στον «ευρωπαϊκό» τομέα στο Αλγέρι).

Σε τελική ανάλυση ας αναλογιστούμε ποια διεργασία τελικά χειραφέτησε περισσότερο τις γυναίκες: αυτή που απλώς τους προσέφερε την «ελευθερία» της εμφάνισης ή αυτή που επέτρεψε να συμμετάσχουν ενεργά σε μια επανάσταση που οδήγησε στην κατάκτηση της ανεξαρτησίας;

Αφίσα των γαλλικών αποικιακών αρχών στην Αλγερία

Ενάντια σε κάθε υποχρεωτικότητα

Αυτό σημαίνει ότι οφείλουμε σε τέτοια ζητήματα να αποφύγουμε οποιαδήποτε «επιλεκτική» τοποθέτηση. Το «δικαίωμα στην επιλογή», όπως και το «δικαίωμα στην ταυτότητα», σημαίνει το «δικαίωμα στην όποια επιλογή» και το «δικαίωμα στην όποια ταυτότητα». Σημαίνει εξίσου το να μην υποχρεώνεσαι να φοράς μαντίλα, αλλά και το δικαίωμα να φοράς μαντίλα. Και ότι εξίσου σεβαστές πρέπει να είναι οι αντιστάσεις σε όλες τις μορφές καταπίεσης.