Το φυσικό και το κοινωνικό: Για τον Λατούρ και τις κριτικές σε αυτόν

Ο Μπρούνο Λατούρ, που πέθανε στις 9 Οκτωβρίου σε ηλικία 75 ετών, υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς γάλλους φιλοσόφους και στοχαστές των τελευταίων ετών, προκαλώντας συχνά μεγάλες συζητήσεις γύρω από τις παρεμβάσεις τους. Ξεκινώντας από το χώρο των σπουδών πάνω στις επιστήμες και την τεχνολογία και μια αντίληψη «κοινωνικής κατασκευής» της γνώσης, ο Λατούρ θα επεξεργαστεί μια πρωτότυπη κοινωνιολογική θεωρία που βασικό της στοιχείο θα έχει μια έμφαση στη διαρκή αλληλεπίδραση, μέσα από την προκλητική απόδοση της ιδιότητας του δρώντος σε οτιδήποτε εμπλέκεται στο κοινωνικό γίγνεσθαι, μέσα από την έννοια της θεωρίας των δικτύων δρώντων.

Βασική πλευρά της έρευνάς του η αμφισβήτηση των κλασικών διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα σε αυτό που είναι κοινωνικό και αυτό που δεν είναι, στοιχείο που θα τον φέρει σε σύγκρουση με άλλους κοινωνιολόγους. Από ένα σημείο και μετά ο Λατούρ θα στραφεί ιδιαίτερα στα ζητήματα που αφορούν το περιβάλλον, με αφορμή και την εντεινόμενη κλιματική κρίση. Σε εκείνη τη φάση θα χρησιμοποιήσει την έννοια της Γαίας, που την παίρνει από τον Τζέιμς Λάβλοκ, αλλά σε μεγάλο βαθμό της αφαιρεί τις ανθρωπομορφικές και βιολογίζουσες πλευρές της.

Ο Λατούρ χρησιμοποιεί την εικόνα της Γαίας περισσότερο για να παρουσιάσει μια εικόνα ενός σύνθετου, διαφοροποιημένου αλλά ταυτόχρονα ενιαίου συστήματος, όπου δεν έχει νόημα να μιλάμε για τη διάκριση ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία, αφού η κλιματική αλλαγή αποτυπώνει την ιδιαίτερη αλληλεξάρτηση ανάμεσα σε κοινωνία, τεχνολογία και φύση, έτσι ώστε να μην μπορούμε να μιλάμε για διακριτά συστήματα.

Νέο Κλιματικό Καθεστώς

Στο βιβλίο του «Που θα προσγειωθούμε; Δοκίμιο πολιτικού προσανατολισμού στο νέο κλιματικό καθεστώς» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση Άγγελου Μουταφίδη) υποστήριξε ότι διαμορφώνεται ένα νέο κλιματικό καθεστώς, που συνδύαζε την απορρυθμισμένη παγκοσμιοποίηση, την έκρηξη των ανισοτήτων και την άρνηση της κλιματικής αλλαγή, θεωρώντας ότι η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία και η έξοδος των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα έδειχνε πόσο οξυμμένα είναι τα προβλήματα. Μάλιστα, διατύπωσε μια αγωνιώδη έκκληση η Ευρώπη να πρωτοστατήσει και στη φιλοξενία όλων των εκτοπισμένων ανθρώπων και στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Η κριτική του Άντρεας Μαλμ

Η ευαισθησία του Λατούρ για τα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκε ουδέποτε αμφισβητήθηκε, ούτε το πάθος των τοποθετήσεών του για την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρει μία από τις κριτικές που έχει δεχτεί το έργο του, ιδίως σε σχέση με την εικόνα της Γαίας, και συγκεκριμένα αυτή που διατύπωσε ο Άντρεας Μαλμ στο βιβλίο του The Progress of this Storm. Nature and Society in a Warming World [Η πρόοδος της θύελλας. Φύση και κοινωνία σε έναν κόσμο που γίνεται πιο ζεστός], που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Verso το 2018. Η βασική κριτική που ασκεί ο Μαλμ στον Λατούρ είναι ότι σε πείσμα των διακηρύξεών του ότι προσφέρει ένα σχήμα που αρνείται τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε «φύση» και «κοινωνία», διαμορφώνει ένα υβριδικό σχήμα που αναπαράγει τελικά ένα είδος δυισμού.

Ο Μαλμ συμφωνεί με τον Λατούρ ότι δεν μπορούμε να έχουμε κάποιο είδος οντολογικού δυισμού και ότι σε τελική ανάλυση όλα μπορούν να αναχθούν σε υλικές διεργασίες με την έννοια των φυσικών διεργασιών. Όμως, θεωρεί ότι μπορούμε να διατηρήσουμε μια διάκριση ανάμεσα σε φυσικές και κοινωνικές διεργασίες. Και οι δύο πρέπει να θεωρηθούν υλικές, αλλά δεν έχουν την ίδια τροπικότητα. Για τον Μαλμ φαινόμενα όπως η κλιματική αλλαγή αποτυπώνουν τον τρόπο που είμαστε δεσμευμένοι μέσα στα συγκεκριμένα όρια που η φύση θέτει και τα οποία δεν μπορούμε να υπερβούμε παρά μόνο με μεγάλο τίμημα, και δείχνουν ότι η ουσία του προβλήματος δεν είναι οι φυσικές διεργασίες και οι κανονικότητες που τις διέπουν, αλλά οι κοινωνικές σχέσεις, στις οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις τους, που διαμόρφωσαν μια εκδοχής καπιταλιστικής συσσώρευσης που βρίσκεται στην αφετηρία της κλιματικής αλλαγής και της υπερθέρμανσης του πλανήτη.

Για τον Μαλμ, η επίγνωση της αλληλεξάρτησης αλλά ταυτόχρονα και της διάκρισης ανάμεσα σε φύση και κοινωνία, ανάμεσα σε φυσικές διεργασίες και τους ανταγωνισμούς που διαμορφώνουν το κοινωνικό, είναι αναγκαία, εάν θέλουμε = να δράσουμε έτσι που να αποφύγουμε την επικείμενη κλιματική καταστροφή. Ακόμη και εάν η κλιματική αλλαγή είναι ένα φαινόμενο που έχει να κάνει με φυσικούς νόμους και περιορισμούς, ο μόνος τρόπος να την αντιστρέψουμε είναι αλλάζοντας το κοινωνικό σύστημα σε μια κατεύθυνση που να αντιμετωπίζει ταυτόχρονα την εκμεταλλευτική και αλλοτριωτική του διάσταση αλλά και τον τρόπο που φέρνει όλο και πιο κοντά τη στιγμή που ο πλανήτης θα έχει γίνει, σε μεγάλο μέρος του, κυριολεκτικά αβίωτος.

Αγώνας για ζωή

Όπως η ζωή έχει μια διάσταση υλική, φυσική, βιολογική, αυτή που νιώθουμε τώρα να διακυβεύεται ως το τίμημα της κλιματικής αλαζονείας μας, αλλά και μια διάσταση βαθιά κοινωνική, που έχει να κάνει με τις μορφές και τις σχέσεις που ορίζουν τη συλλογική της οργάνωση και επηρεάζουν τη σχέση μας με τη φύση, ο αγώνας για ζωή περνάει σήμερα ταυτόχρονα μέσα από την απόρριψη κάθε αντιεπιστημονικής άγνοιας των φυσικών ορίων και την πάλη για κοινωνική αλλαγή.