Εναλλακτική ευημερία

Οι περισσότερες προσπάθειες ριζοσπαστικής αναμέτρησης με την επικείμενη κλιματική καταστροφή συνήθως καταλήγουν σε μια παραλλαγή έκκλησης για «από-ανάπτυξη» που συνδυάζεται με ένα είδος ζωής που χαρακτηρίζεται από μια σχεδόν καταναγκαστική λιτότητα. Συχνά αυτό συνδυάζεται με μια ιδιότυπη ενοχή για οτιδήποτε σχεδόν μπορεί να θεωρηθεί «απόλαυση», τουλάχιστον όπως την ορίσαμε στον 20^ο αιώνα στην καταναλωτική της διάσταση. Είναι μια ζωή χωρίς αεροπορικά ταξίδια, αυτοκίνητο, αιρκοντίσιον, αγαπημένα σνακ και πιθανότατα το κόκκινο κρέας.

Η τοποθέτηση αυτή δεν είναι εντελώς αβάσιμη. Η πλήρης απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα σε συνδυασμό με την ανάγκη εκτεταμένης αναδάσωση, μαζί με την επίγνωση της συμβολής της βιομηχανίας του κρέατος και της βιομηχανικής γεωργίας στην κλιματική αλλαγή, σημαίνουν ότι όντως κάποια πράγματα και κάποιες καταναλωτικές πρακτικές θα πρέπει να αρχίσουμε να τις θεωρήσουμε λιγότερο αυτονόητες. Όμως, σημαίνει αυτό μια εκδοχή «στέρησης», έστω και με δική μας επιλογή;

Βεβαίως υπάρχει η απάντηση που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «τεχνο-ουτοπική» και η οποία υποστηρίζει ότι θα καταφέρουμε να διατηρήσουμε – και να διευρύνουμε – τον σημερινό τρόπο ζωής και κατανάλωσης απλώς σε μια «πράσινη» εκδοχή πιθανότητα μέσα από γιγαντιαία έργα geo-engineering. Κατά παράδοξο τρόπο αυτή η αντίληψη ότι θα μπορέσει τελικά η τεχνολογία να λύσει το πρόβλημα, συναντά και μια εκδοχή ριζοσπαστικής σκέψης που συνήθως περιγράφεται ως «επιταχυντισμός»  που πιστεύει ότι μια κοινωνική ιδιοποίηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων θα μπορούσε να οδηγήσει σε «κοινωνία αφθονίας» χωρίς εκμετάλλευση και με ριζικό περιορισμό του χρόνου εργασίας. Ωστόσο είναι εμφανής η αποφυγή αναμέτρησης με τα φυσικά όρια που η κλιματική αλλαγή θέτει σε οποιαδήποτε παραλλαγή απεριόριστης τεχνολογικής ανάπτυξης.

Πέραν του διλήμματος ανάμεσα στην λιτότητα την τεχνο-ουτοπία

Απέναντι στο δίλημμα ανάμεσα σε μια εκδοχή «πράσινης» λιτότητας και μια τεχνολογική ουτοπία, η φιλόσοφος Kate Soper, στο βιβλίο της Post–Growth Living. For an Alternative Hedonism [Ζωή στη μετα-ανάπτυξη. Για έναν εναλλακτικό ηδονισμό], που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Verso, υποστηρίζει ότι μπορούμε να στοχαστούμε μια εκδοχή ευημερίας που να μην στηρίζεται στον καταναγκαστικό καταναλωτισμό, να αντιλαμβάνεται την ανάγκη ριζικών κοινωνικών μετασχηματισμών για την αποφυγή της οικολογικής καταστροφής και ταυτόχρονα να μην αρνείται την έννοια της «χαράς της ζωής». Το επιχείρημά της στηρίζεται πάνω σε όλη την πρόσφατη θεωρητική παραγωγή πάνω στην σύνδεση της κλιματικής αλλαγής με μια ορισμένη εκδοχή καπιταλιστικής συσσώρευσης, αλλά και κατανάλωσης. Tην ίδια στιγμή που βλέπουμε τους ανθρώπους να μην μπορούν εύκολα να περιορίσουν το πόσο ψωνίζουν, οδηγούν ή χρησιμοποιούν αεροπλάνα, διαπιστώνουμε ότι αυτός ο καταναλωτικός τρόπος ζωής είναι η βασιλική οδός για την υπερ-εργασία, την κακή υγεία και την κατάθλιψη, ενώ παράλληλα απειλεί την επιβίωση ανθρώπων σε άλλα μέρη του πλανήτη αλλά και των επόμενων γενιών.

Αντί η τεχνολογική πρόοδος να περιορίζει την ανάγκη να εργαστούμε, καταλήγουμε να εργαζόμαστε όλο και περισσότερο για να καταναλώσουμε όλο και πιο πολύ. Για την Soper είναι εξίσου λάθος να αντιμετωπίζουμε τον καταναλωτή ως ένα «κυρίαρχο» υποκείμενο, ελεύθερο να κάνει τις ατομικές επιλογές του και ως ένα πλήρως χειραγωγημένο άτομο. Αντίθετα, πρέπει να αμφισβητήσουμε τις καταναλωτικές πρακτικές μέσα από μια κατανόηση του σύνθετου τρόπου με τον οποίο σκέφτονται και δρουν οι καταναλωτές και τη μεγαλύτερη επίγνωση που έχουν των επιπτώσεων της συμπεριφοράς τους, άρα και της δυνατότητας τους να κάνουν εναλλακτικές επιλογές.

Η Soper αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε εύκολα από την ανθρώπινη εργασία ή να την υποκαταστήσουμε πλήρως όπως υποστηρίζουν οι διάφορες τεχνο-ουτοπίες. Όμως, μπορούμε όντως να εξασφαλίσουμε ότι θα εργαζόμαστε λιγότερο και αυτή η μείωση του χρόνου εργασίας μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην ουσιαστική ποιότητα ζωής. Ταυτόχρονα, μπορούμε να κάνουμε την εργασία πιο ουσιαστική και λιγότερο αλλοτριωμένη, με μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στο τι παράγουμε, κάτι που με τη σειρά του σημαίνει μορφές ιδιοκτησίας πιο συνεργατικές αλλά και ένα διαφορετικό κοινωνικό σύστημα.

Μια διαφορετική προσέγγιση στην ευημερία σημαίνει και μια άλλη προσέγγιση σε αρκετές πλευρές της χαράς της ζωής. Οι διακοπές για παράδειγμα ολοένα και περισσότερο στηρίζονται στην ταχύτητα και ευκολία του αεροπορικού ταξιδιού – χαρακτηριστικό παράδειγμα το πώς διάφορες πόλεις θέλουν να γίνουν getaway προορισμοί σαββατοκύριακου. Όμως, το ταξίδι με το τρένο είναι πολύ πιο φιλικό προς το περιβάλλον, με καλύτερη αίσθηση του τοπίου από το αεροπλάνο ή το αυτοκίνητο, ενώ στη μικρή κλίμακα το ποδήλατο ή το περπάτημα προσφέρουν πολύ πιο ήπια για το περιβάλλον και απολαυστική περιήγηση. Η Soper κατανοεί ότι μια εναλλακτική εκδοχή κατανάλωσης και ευημερίας συνεπάγεται μια διαδικασία κοινωνικού μετασχηματισμού, που υπερβαίνει την «πράσινη μετάβαση». Γι’ αυτό και μιλά για την ανάγκη μιας πράσινης «πολιτιστικής επανάστασης» αλλά και για την ανάγκη να διαμορφωθεί μια ευρύτερη πολιτική και κοινωνική δυναμική στην κατεύθυνση μιας βιώσιμης και υπεύθυνης κατανάλωσης.

Ένας εναλλακτικός ηδονισμός

Η Soper ονομάζει τη στρατηγική που προτείνει έναν «εναλλακτικό ηδονισμό». Με αυτό τον τρόπο προσπαθεί να δείξει ότι μια πολιτική που να απαντά στον υπαρκτό κίνδυνο της επερχόμενης κλιματικής καταστροφής δεν χρειάζεται απαραίτητα να είναι μια έκκληση για κάποιου είδους «ασκητικό βίο», αλλά ένας διαφορετικός τρόπος να έχουμε μια ζωή πολύ πιο ουσιαστική και τελικά απολαυστική, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην ποιότητα ζωής του συνόλου του πλανήτη και των επόμενων γενιών.