Μεσσήνη: Η «βιογραφία» μιας αρχαίας πολιτείας

Πέτρες ατάκτως ερριμμένες που μοιάζουν με σκόρπιες λέξεις από ένα κείμενο χωρίς ειρμό. Θεοί που από την κορυφή του Ολύμπου βρέθηκαν θαμμένοι κάτω από τόνους χώματος. Ηρωες και τρανοί αυτοκράτορες τα μαρμάρινα είδωλα των οποίων διαμελίστηκαν. Και μνημεία που στους κίονες, στις ψηφίδες των μωσαϊκών και στα εδώλιά τους γράφτηκαν σημαντικές σελίδες της Ιστορίας. Εικόνες ενός ερειπιώνα που κάποτε συνέθεταν μία από τις πλέον ακμάζουσες πόλεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου.

Δύσκολα θα μπορούσε να υποψιαστεί κάποιος ότι τα στιγμιότυπα αυτά που αποτυπώθηκαν στον φωτογραφικό φακό ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά και πολύ πιο πρόσφατα, απεικονίζουν τα περίλαμπρα αναστηλωμένα σήμερα μνημεία – μάρτυρες μιας σπουδαίας ελληνιστικής πόλης: της αρχαίας Μεσσήνης. Και είναι αυτή η αντιπαράθεση των σκόρπιων μαρμάρων και των διαλυμένων ψηφιδωτών με τη σημερινή εικόνα του υποδειγματικά αναστηλωμένου αρχαιολογικού χώρου που κάνει ξεχωριστή την έκδοση «Αενάως», η οποία μόλις κυκλοφόρησε με την υπογραφή του ομότιμου καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ανασκαφέα του χώρου τα τελευταία 36 χρόνια Πέτρου Θέμελη, από το Διάζωμα, με τη στήριξη του Ιδρύματος Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου.

«Οι αρχαίες πέτρες που έρχονται στην επιφάνεια με την ανασκαφή δεν είναι βουβές, μιλούν και αποκαλύπτουν τα μυστικά τους σε όσους τις προσεγγίζουν με ενδιαφέρον, ευαισθησία και αγάπη. Ο Φρόυντ θαύμαζε τους αρχαιολόγους και ακολουθούσε την μεθοδολογία της ανασκαφής στην ψυχανάλυσή του, όπως ομολογεί, προκειμένου να φέρει στην επιφάνεια τα βαθύτερα στρώματα του υποσυνείδητου», γράφει ο Πέτρος Θέμελης.

Ξεφυλλίζοντας το λεύκωμα, στο οποίο ο αναγνώστης θα βρει αφορμές για να επιστρέψει πολλές φορές, θα εντυπωσιαστεί χωρίς αμφιβολία από την κατάσταση του χώρου πριν από τις ανασκαφικές έρευνες (ξεκίνησαν ήδη από τον 19ο αι., συνεχίστηκαν τις περιόδους 1909-1925, 1957-1974 και 1986 έως σήμερα) και θα γοητευτεί από τη στιγμή της αποκάλυψης γλυπτών, κυρίως, από το χώμα. Και μπορεί το βλέμμα του να αιχμαλωτιστεί από το εμβληματικό Στάδιο και το Γυμνάσιο, αξίζει όμως τον κόπο να κάνει τη δική του «ανασκαφή» και σε λιγότερο εντυπωσιακά εκ πρώτης όψεως μνημεία που έχουν όμως ξεχωριστές ιστορίες.

Το Θέατρο της Μεσσήνης, για παράδειγμα, που βρισκόταν άλλοτε σχεδόν εξ ολοκλήρου καλυμμένο από χώμα ύψους 5 μ., εντάσσεται στην κατηγορία των μεγάλων αρχαίων θεάτρων και είναι ισάξιο με της Επιδαύρου. Λειτουργούσε και ως χώρος μαζικών συγκεντρώσεων πολιτικού χαρακτήρα. Εδώ πραγματοποιήθηκε η κρίσιμη συνάντηση του Φίλιππου E’ της Mακεδονίας με τον στρατηγό της Συμπολιτείας, τον Αρατο τον Σικυώνιο, το 214 π.X., μία μέρα μετά τη λαϊκή εξέγερση και τη σφαγή αξιωματούχων της πόλης και διακοσίων εύπορων πολιτών. Ο Αρατος, σύμφωνα με μαρτυρία του Πλουτάρχου, κατάφερε να πείσει τον φιλόδοξο βασιλιά της Μακεδονίας να μην εκμεταλλευθεί την περίσταση και να μην καταλάβει αιφνιδιαστικά τη Μεσσήνη, όπως σχεδίαζε αρχικά. Οταν το κολοσσιαίο θέατρο δεν χρησίμευε πλέον σε τίποτε, μετατράπηκε σε «λατομείο», σε χώρο εξεύρεσης οικοδομικών υλικών για τους ραγδαία εκχριστιανιζόμενους κατοίκους της μεσσηνιακής πρωτεύουσας. Και ως μία από τις πιο συγκινητικές στιγμές της ανασκαφής του ήταν εκείνο το χειμωνιάτικο πρωινό που εντοπίστηκε το άγαλμα της Ισιδας Πελαγίας να κρατά το ιστίο ενός πλοίου, πεσμένο στη λάσπη, μαζί με άλλα αγάλματα από τη σκηνή του Θεάτρου.

Μια χαμένη κωμωδία κρύβει το Μονόπτερο που ξεφεύγει από την προσοχή πολλών επισκεπτών της Μεσσήνης. Πρόκειται για ένα ύστερο ελληνιστικό κυκλικό κτίσμα με δωρική κιονοστοιχία, που εντοπίστηκε κάτω από τα θεμέλια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, νοτιοανατολικά του Θεάτρου. Γύρω του δημιουργήθηκε στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια μια πλατεία στρωμένη με ψηφιδωτά, στα οποία αποτυπώνονται μορφές (Μεσσηνία, Αττικός, Ζώσιμος) από τη χαμένη κωμωδία του Μενάνδρου «Μεσσηνία ή Ανατεθειμένη».

Ο «τελευταίος Ελληνας»

Το υπόγειο, σκοτεινό και απόλυτα ασφαλές Θησαυροφυλάκιο της πόλης δεν συνδέεται μόνο με τάλαντα χρυσού και αργύρου και πολύτιμα σκεύη, αλλά και με το δραματικό τέλος του μεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμενος του Μεγαλοπολίτη, γνωστού ως «τελευταίου Ελληνα». Ο φιλόδοξος μεσσήνιος στρατηγός Δεινοκράτης και οι ομοϊδεάτες του έκαναν το μοιραίο σφάλμα να δηλητηριάσουν τον αιχμάλωτο γηραιό και άρρωστο στρατηγό Φιλοποίμενα, τη νύχτα, μέσα στο Θησαυροφυλάκιο, όπου τον κρατούσαν φυλακισμένο. Η βάρβαρη αυτή ενέργεια σήμανε το τέλος όχι μόνο της αυτονομίας της Μεσσήνης, αλλά και της στρατιωτικής και πολιτικής της δύναμης. Στη διαταραγμένη επίχωση του υπόγειου θαλάμου βρέθηκαν μεταξύ άλλων μολύβδινες κατάρες, που αποτελούν μάρτυρες της τύχης του υπόγειου «θησαυρού», ο οποίος εγκαταλείφθηκε ως απεχθής μετά τον τραγικό θάνατο του Φιλοποίμενος και έγινε αποδέκτης αντικειμένων λαϊκής δεισιδαιμονίας και μαγείας.

Πολιτικός και όχι τόσο θεραπευτικός ήταν ο ρόλος του Aσκληπιού της Mεσσήνης. Ο θεός είχε τη θέση του στο γενεαλογικό δέντρο των μυθικών βασιλέων της Mεσσηνίας, καθώς μητέρα του ήταν η Aρσινόη, κόρη του Λεύκιππου. Το ιερό του λειτουργούσε ως μουσείο έργων τέχνης, κυρίως αγαλμάτων – 140 βάθρα για χάλκινους ανδριάντες πολιτικών προσώπων και πέντε ημικυκλικά βάθρα περιβάλλουν τον ναό και τον βωμό του θεού – και όχι απλώς ως χώρος θεραπείας ασθενών κι αποτελούσε τον επιφανέστερο τόπο – κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης.

Ξεχωριστή σημασία έχει και το Βουλείον, το πρώτο βουλευτήριο του 4ου αι. π.Χ., στη νοτιοδυτική γωνία του οποίου και στην επίχωση ενός πηγαδιού ήλθε στο φως μεγάλος αριθμός οστών από νεκρά νεογέννητα βρέφη μαζί με οστά σκύλων που είχαν ακολουθήσει «αναγκαστικά» στον Κάτω Κόσμο τα νήπια, απόθεση που θεωρείται πως είχε τελετουργικό χαρακτήρα.