Άγιον Όρος: Ο άγνωστος θησαυρός των οθωμανικών χειρογράφων

Εκεί, βαθιά μέσα στο μεσαιωνικό οχυρωμένο μοναστήρι της μοναστικής ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας του Αγίου Όρους, οι ερευνητές αξιοποιούν για πρώτη φορά έναν σχεδόν άγνωστο θησαυρό – δηλαδή τα χιλιάδες χειρόγραφα της οθωμανικής εποχής και ορισμένα από τα παλαιότερα του είδους τους στον κόσμο.

Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Παντοκράτορος, αφιερωμένη στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος, είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά από τα 20 Μοναστήρια που βρίσκονται στο Άγιον Όρος.

Οι βιβλιοθήκες της αυτοδιοικούμενης κοινότητας αποτελούν αποθήκη σπάνιων έργων αιώνων σε διάφορες γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των ελληνικών, των ρωσικών και των ρουμανικών.

• Διαβάστε επίσης: Πούτιν: Τα επεκτατικά σχέδια του – Η Μόσχα χρησιμοποιεί το Άγιο Όρος ως Δούρειο Ίππο για να βάλει πόδι στην Ευρώπη

Πολλά από αυτά έχουν μελετηθεί εκτενώς, αλλά όχι τα οθωμανικά τουρκικά έγγραφα, προϊόντα μιας κατοχικής γραφειοκρατίας που κυβέρνησε τη βόρεια Ελλάδα από τα τέλη του 14ου αιώνα – πολύ πριν η βυζαντινή πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, πέσει στους Οθωμανούς το 1453 – μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η περιοχή έγινε και πάλι ελληνική.

Ο βυζαντινολόγος Jannis Niehoff-Panagiotidis λέει ότι είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς την οικονομία και την κοινωνία του Αγίου Όρους υπό την οθωμανική κυριαρχία χωρίς να συμβουλευτεί αυτά τα έγγραφα, τα οποία ρύθμιζαν τις σχέσεις των μοναχών με τις κοσμικές αρχές.

Τα πρώτα έγγραφα της οθωμανική ιστορίας σώζονται

«Η οθωμανική γλώσσα ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους», είπε στο Associated Press, ο καθηγητής Νιέχοφ-Παναγιωτίδης ο οποίος αποκάλυψε ότι το αρχαιότερο από τα περίπου 25.000 οθωμανικά έγγραφα που βρέθηκαν στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες χρονολογείται από το 1374 ή το 1371 και θεωρείται το αρχαιότερο γνωστό οθωμανικό αρχείο στον κόσμο.

«Τα πρώτα έγγραφα που ρίχνουν φως (στην πρώτη περίοδο της οθωμανικής ιστορίας) σώζονται εδώ, στο Άγιον Όρος», είπε, καθισμένος σε ένα τραπέζι στοιβαγμένο με έγγραφα και βιβλία.

Άλλα, τα πιο σπάνια, φυλάσσονται σε μεγάλα ξύλινα συρτάρια.

Σε αυτά περιλαμβάνονται εξαιρετικά περίτεχνα φιρμάνια – ή διατάγματα – σουλτάνων, τίτλοι ιδιοκτησίας και δικαστικές αποφάσεις.

«Η συντριπτική πλειονότητα είναι νομικά έγγραφα», δήλωσε ο Αναστάσιος Νικόπουλος, νομικός και επιστημονικός συνεργάτης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ο οποίος συνεργάζεται με τους Niehoff-Panagiotidis στο έργο τους τελευταίους μήνες.

Και τα χειρόγραφα αφηγούνται μια ιστορία που έρχεται σε αντίθεση με την παραδοσιακή αντίληψη στην Ελλάδα για τις οθωμανικές λεηλασίες στις νεοκατακτημένες περιοχές, μέσω της δήμευσης της πλούσιας ακίνητης περιουσίας των αγιορείτικων μοναστηριών. Αντίθετα, οι νέοι ηγεμόνες πήραν την κοινότητα υπό την προστασία τους, διατήρησαν την αυτονομία της και την προστάτευσαν από εξωτερικές παρεμβάσεις.

«Τα φιρμάνια των Σουλτάνων που είδαμε στον πύργο … και οι δικαστικές αποφάσεις του οθωμανικού κράτους δείχνουν ότι η μικρή δημοκρατία των μοναχών κατάφερε να κερδίσει τον σεβασμό όλων των κατακτητικών δυνάμεων», είπε ο Νικόπουλος.

Το Άγιο Όρος ως κοιτίδα ειρήνης

«Και αυτό γιατί το Άγιο Όρος θεωρούνταν κοιτίδα ειρήνης, πολιτισμού … όπου λαοί και πολιτισμοί συνυπήρχαν ειρηνικά».

Ο κ. Νικόπουλος είπε ότι μία από τις πρώτες ενέργειες του Μουράτ Β’, του Οθωμανού ηγεμόνα που κατέκτησε τη Θεσσαλονίκη ήταν η σύνταξη νομικού εγγράφου το 1430 για την προστασία της κοινότητας.

«Αυτό λέει πολλά. Ο ίδιος ο οθωμανός σουλτάνος φρόντισε να διατηρηθεί και να διασφαλιστεί το διοικητικό σύστημα του Αγίου Όρους», είπε.

Ακόμα και πριν από αυτό, πρόσθεσε ο Νίχοφ-Παναγιωτίδης, ένας σουλτάνος εξέδωσε εντολή που όριζε αυστηρή τιμωρία για τους εισβολείς μετά από μια ομάδα ληστών στρατιωτών που επιδίδονταν σε μικρές κλοπές σε ένα από τα μοναστήρια.

«Είναι περίεργο ότι οι σουλτάνοι κράτησαν το Άγιο Όρος, το τελευταίο απομεινάρι του Βυζαντίου, ημιανεξάρτητο και δεν το άγγιξαν. Δεν κράτησαν καν στρατεύματα εδώ. Το πολύ-πολύ να είχαν έναν τοπικό αντιπρόσωπο, ο οποίος πιθανότατα έμενε (στο διοικητικό κέντρο της κοινότητας, τις Καρυές) και έπινε τσάι».

Μια άλλη απροσδόκητη αποκάλυψη ήταν ότι κατά τους δύο πρώτους περίπου αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας δεν έγινε καμία προσπάθεια να επιβληθεί ο ισλαμικός νόμος στο Άγιο Όρος ή σε κοντινά μέρη της βόρειας Ελλάδας.

«Το Άγιο Όρος ήταν κάτι σαν συνέχεια του Βυζαντίου», είπε.

Ο πατήρ Θεόφιλος, ένας μοναχός του Παντοκράτορα που βοηθάει στην έρευνα, δήλωσε ότι τα έγγραφα δείχνουν την εκτεταμένη επιρροή του Αγίου Όρους.

«Η μελέτη αυτή φωτίζει επίσης παραδείγματα για το πώς οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν μεταξύ τους, αρχές που είναι κοινές σε όλη την οικουμένη, τους σπόρους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον σεβασμό τους, τη δημοκρατία και τις αρχές της κοινωνικής συνύπαρξης», είπε στο Associated Press.

Το ερευνητικό έργο αναμένεται να συνεχιστεί για αρκετούς μήνες, ακόμη και χρόνια.

«Τι θα μπορούσε να προκύψει μακροπρόθεσμα, θα μπορώ να πω όταν καταλογοποιήσουμε και ψηφιοποιήσουμε όλα τα έγγραφα», είπε ο κ. Νιέχοφ-Παναγιωτίδης. «Προς το παρόν, κανείς δεν ξέρει τι κρύβεται εδώ. Ίσως, ακόμη και παλαιότερα έγγραφα».