γράφει η Βασιλίνα Ριστάνη * 

Πριν από πέντε αιώνες ο καφές ήταν μια τοπική καλλιέργεια στις ανατολικοαφρικανικές περιοχές της Αιθιοπίας και της Υεμένης. Οι Άραβες μοναχοί Σούφι χρησιμοποιούσαν το ρόφημα για παρόμοιο λόγο που το κάνουμε κι εμείς σήμερα: για να παραμείνουν ξύπνιοι. Ο απώτερος σκοπός τους; Να φτάσουν τη θεϊκή συνείδηση στις μεταμεσονύκτιες προσευχές.

Στην πορεία για να γίνει παγκόσμιο εμπόρευμα, ο καφές αποτέλεσε εργαλείο για την οικοδόμηση αυτοκρατοριών. Ήταν καύσιμο που τροφοδότησε τη βιομηχανική επανάσταση.  Λειτούργησε και ως κινητήρια δύναμη πίσω από την ανθρώπινη εκμετάλλευση, τη δουλεία και το βίαιο εμφύλιο πόλεμο. Σήμερα έχει αλλάξει το πώς οι άνθρωποι ζουν, εργάζονται και αλληλεπιδρούν.

Η παγκοσμιοποίηση του καφέ και η δουλεία

Αφού εξαπλώθηκε στην Εγγύς Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και τη Μεσόγειο, το εμπόριο καφέ έφτασε στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα.  Το ρόφημα γινόταν όλο και πιο δημοφιλές. Οι αυτοκρατορίες συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να καλλιεργούν τον δικό τους καφέ χρησιμοποιώντας αγρότες και σκλάβους στις μακρινές αποικίες τους.

Μέχρι τον 18ο αιώνα, οι Άγγλοι, Ισπανοί, Γάλλοι, Πορτογάλοι και Ολλανδοί ηγέτες είχαν καταστήσει τον καφέ μια από τις κορυφαίες αποικιακές καλλιέργειες μαζί με τη ζάχαρη, το βαμβάκι και τον καπνό. Από την Ινδονησία έως τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, οι εργάτες αναγκάστηκαν να καλλιεργούν καφέ στις αποικιακές φυτείες.

Η γαλλική αποικία του Αγίου Δομινίκου στην Καραϊβική καλλιεργούσε τα δύο τρίτα του παγκόσμιου καφέ. Οι φυτείες του νησιού τελικά κάηκαν και οι ιδιοκτήτες σφαγιάστηκαν κατά τη διάρκεια της Αϊτινής Επανάστασης το 1791. Μέσω του σκλαβοπάζαρου, οι Πορτογάλοι ανέπτυξαν επιθετική δραστηριότητα για να καταστήσουν τη Βραζιλία, τον μεγαλύτερο παραγωγό καφέ στον κόσμο.

Η Βραζιλία, είχε τον μεγαλύτερο αριθμό σκλάβων στο σύγχρονο κόσμο και ήταν η τελευταία χώρα της Δύσης που κατάργησε τη δουλεία το 1888. Έκανε τον καφέ την καρδιά της οικονομίας της, του τραπεζικού της συστήματος και της πολιτικής και κοινωνικής της δομής.

Τα καφενεία προώθησαν το δημόσιο διάλογο

Τα καφενεία πρωτοεμφανίστηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ασκητές μουσουλμάνοι απείχαν από το αλκοόλ και δεν συγκεντρώνονταν σε ταβέρνες. Με την πάροδο των αιώνων, τα καφενεία έγιναν το κλειδί για την καθιέρωση της δημόσιας σφαίρας.

Τα καφενεία ήταν οι μόνοι κοινόχρηστοι χώροι όπου οι άνδρες μπορούσαν να συγκεντρώνονται και να συζητούν ειδήσεις, θρησκεία, πολιτική και κουτσομπολιά μακριά από τα άγρυπνα μάτια των θρησκευτικών ή κρατικών αρχών. Στην Ευρώπη, οι θαμώνες των καφενείων φύτεψαν τους σπόρους για νέους τρόπους χειρισμού των οικονομιών και διαμόρφωσης της πολιτικής.

Το Χρηματιστήριο του Λονδίνου έγιναν γνωστά ως «πανεπιστήμια της δεκάρας», επειδή η τιμή του φλιτζανιού συχνά έδινε στους θαμώνες πρόσβαση σε συνεχείς πνευματικές συζητήσεις. Στη Βοστώνη της αποικιακής Αμερική, το καφενείο «Πράσινος Δράκος» ήταν η πηγή συζήτησης των επαναστατικών ιδεών που οδήγησαν στον πόλεμο για την ανεξαρτησία.

Ο ρόλος του καφέ στην εκβιομηχάνιση

Στην Αγγλία του 18ου αιώνα, καθώς η Βιομηχανική Επανάσταση κέρδιζε έδαφος, οι εργάτες στα αμείλικτα νέα εργοστάσια μόχθησαν μέρα και νύχτα χάρη στον καφέ. Ή πιο συγκεκριμένα, στην καφεΐνη που περιείχε. Όλοι συνειδητοποίησαν ότι η διεγερτική ουσία του καφέ ενίσχυε την ενέργεια και ενίσχυε τη συγκέντρωση.

Για τις μεταποιητικές βιομηχανίες που ήθελαν να κρατήσουν τα εργοστάσια σε λειτουργία όλες τις ώρες, ο καφές τους επέτρεψε να μετατρέψουν τους φυσικούς χρόνους ύπνου και αφύπνισης των εργαζομένων. Το ποτό της αριστοκρατίας είχε γίνει το απαραίτητο ναρκωτικό των μαζών. Ο πρωινός καφές αντικατέστησε τη σούπα μπύρας για πρωινό.

Οι εργαζόμενοι που έκαναν διάλειμμα για να φάνε πέντε φορές την ημέρα μπορούσαν τώρα να κρατούν τα πράγματα σε λειτουργία με συχνά διαλείμματα για καφέ, καθώς η Βιομηχανική Επανάσταση εξαπλώθηκε και σε άλλα μέρη της Ευρώπης και στη Βόρεια Αμερική.

Ο στιγμιαίος καφές ως «όπλο» στους παγκόσμιους πολέμους

Ο στιγμιαίος καφές, φτιαγμένος με γρήγορα διαλυτούς κρυστάλλους καφέ που εξαλείφουν την παραδοσιακά χρονοβόρα διαδικασία παρασκευής του ροφήματος, απογειώθηκε κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε ήταν που ο Αμερικανός εφευρέτης Τζορτζ Κ.Λ. Ουάσινγκτον βρήκε έναν τρόπο να κλιμακώσει την παραγωγή.

Πούλησε την πατέντα του στον στρατό, για να δώσει ώθηση στα πολεμικά συσσίτια των στρατιωτών. Σε εκείνον τον πόλεμο, οι στρατιώτες τον αποκαλούσαν «ένα φλιτζάνι Τζορτζ». Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι στρατιώτες τον αποκαλούσαν πλέον «ένα φλιτζάνι Τζο». Μόλις οι ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο το 1941, ο στρατός παρήγγειλε 140.000 σακούλες κόκκους καφέ το μήνα.

Η ποσότητα ήταν 10 φορές μεγαλύτερη από την παραγγελία του προηγούμενου έτους. Οι αξιωματούχοι προμήθευσαν καφέ στους πολίτες για εννέα μήνες, ώστε τα στρατεύματα να έχουν αρκετό. Μετά τον πόλεμο, διάφορες εταιρείες όπως η Nescafe διαφήμισαν έντονα τον στιγμιαίο καφέ. Η ομάδα στόχευσής τους ήταν οι βετεράνοι του πολέμου και οι οικογένειές τους.

Το κοινό έβλεπε και προσπαθούσε να μιμηθεί την αγάπη ενός στρατιώτη για το χαμηλότερης ποιότητας ρόφημα. Μόλις οι καταναλωτές γνώρισαν την ευκολία, η δημοτικότητά του αυξήθηκε.

Στη Λατινική Αμερική, ο καφές συνδέθηκε με αιματηρούς εμφυλίους

Στη Λατινική Αμερική μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η συντριπτική αγροτική φτώχεια και η εκτεταμένη εκμετάλλευση των εργατών που εργάζονταν για τη συγκομιδή του καφέ, των μπανανών και άλλων παγκόσμιων προϊόντων πυροδότησε περιφερειακούς θύλακες κομμουνιστικού ακτιβισμού. Η Αμερική φοβήθηκε τη σοβιετική επιρροή κατά τον Ψυχρό Πόλεμο.

Προσπαθώντας να προστατεύσει τα οικονομικά συμφέροντα των επιχειρήσεων, επενέβη σε πολλές χώρες της Κεντρικής Αμερικής. Υποστήριξε πραξικοπήματα και κλιμάκωσε εμφυλίους πολέμους. Πρώτα ήρθε το υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ πραξικόπημα της Γουατεμάλας το 1954.

Ο νέος πρόεδρος ακύρωσε την αγροτική μεταρρύθμιση, επανέφερε τη μυστική αστυνομία και έδιωξε τους αγρότες από τη γη που τους είχε δοθεί. Η δολοφονία του τρία χρόνια μετά, οδήγησε σε δεκαετίες καταστολής και αιματηρής βίας από κυβερνητικά αποσπάσματα θανάτου και ομάδες ανταρτών. Η ελίτ του καφέ διατήρησε τη γη και το κύρος της. Οι εργάτες συνέχισαν να υποφέρουν.

Τη δεκαετία του 1970 και του ’80, παρόμοιες συγκρούσεις εξελίχθηκαν στη γειτονική Νικαράγουα και το Ελ Σαλβαδόρ. Στο τελευταίο έθνος, οι αριστεροί αντάρτες προσπαθούσαν να ανατρέψουν τη στρατιωτική χούντα, που είχε στενούς δεσμούς με τους ολιγάρχες του καφέ. Οι ΗΠΑ εντάχθηκαν στον εμφύλιο πόλεμο και οι συγκρούσεις στην ύπαιθρο άφησαν πίσω τους 50.000 νεκρούς.

Οι εξαγωγές καφέ, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων της χώρας, μειώθηκαν δραστικά. Σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι εγκατέλειψαν τη χώρα.

Η επιστροφή της καφετέριας

Οι πανταχού παρούσες καφετέριες Starbucks, όπου οι άνθρωποι εργάζονται, χαλαρώνουν ή συναντούν φίλους, ίσως να μην υπήρχαν τώρα αν ο Howard Schultz δεν είχε πάρει ένα αεροπλάνο για το Μιλάνο της Ιταλίας το 1983. Εκεί, ερωτεύτηκε τις εκατοντάδες καφετέριες και τα μπαρ εσπρέσο όπου οι baristas έφτιαχναν λάτε και καπουτσίνο ενώ μιλούσαν με τους πελάτες που περίμεναν.

Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, έπεισε τους ιδιοκτήτες της Starbucks να τον αφήσουν να ανοίξει ένα μπαρ εσπρέσο. Αγόρασε την αλυσίδα έξι καταστημάτων και το εργοστάσιο καβουρδίσματος το 1987. Υποσχέθηκε να ανοίξει 125 καταστήματα καφέ μέσα σε πέντε χρόνια. Το 2020, υπήρχαν περισσότερα από 30.000 καταστήματα σε όλο τον κόσμο.

Η εταιρεία Starbucks κατάφερε όχι μόνο να εμπορευματοποιήσει τον φανταχτερό καφέ, αλλά και να ενισχύσει την ιστορική, εδώ και πέντε αιώνες, σημασία του ροφήματος ως αφορμή για να συγκεντρωθεί κανείς, να πιει και να συνδεθεί με άλλους ανθρώπους.

* Η Βασιλίνα Ριστάνη σπουδάζει στη New Media Studies 

Headlines