Στην εποχή του πρεκαριάτου

Παρότι κατά καιρούς ανακοινώθηκε το τέλος της εργασίας, στην πραγματικότητα αυτή εξακολουθεί να είναι στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής και μία από τις ορίζουσες της ζωής των ανθρώπων.

Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η εργασία δεν έχει αλλάξει σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες. Και δεν αναφερόμαστε μόνο στις τεχνολογικές αλλαγές που έχουν επίδραση και στους χώρους δουλειάς. Κυρίως αναφερόμαστε στο πώς έχει μετασχηματιστεί το καθεστώς της εργασίας, οι πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις γύρω από αυτήν, αλλά και το θεσμικό πλαίσιο γύρω από αυτήν.

Και η βασικότερη αλλαγή που διαμορφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες είναι αυτό που θα μπορούσαμε να περιγράψουμε ως η πορεία προς μεγαλύτερη ευελιξία, ελαστικότητα και τελικά επισφάλεια μέσα στην αγορά εργασίας.

Ας μην ξεχνάμε ότι εδώ και αρκετά χρόνια, ήδη από τον περασμένο αιώνα, η ευελιξία στην αγορά εργασίας διατυπώθηκε ως βασική αναδιάρθρωση που υποτίθεται ότι θα απελευθέρωνε την οικονομία. Ήταν το περίφημο σχήμα ότι εάν οι άνθρωπο μπορούσαν να απολύονται πιο εύκολα από την απασχόλησή τους, να έχουν ωράρια εργασίας που να προσαρμόζονται στις ανάγκες της επιχείρησης και όχι στους ρυθμούς ζωής τους, να δουλεύουν χωρίς μονιμότητα ή και χωρίς καμία εγγύηση ότι θα έχουν εργασία και την επόμενη μέρα, τότε τα πράγματα θα είναι καλύτερα και για την αγορά εργασίας και για την οικονομία γενικότερα.

Φυσικά, όλοι καταλαβαίνουμε ότι δύσκολα μπορεί η επιδείνωση της εργασιακής συνθήκης να αποτελέσει αφετηρία για τη βελτίωσή της. Πιο σωστό είναι να πούμε ότι αυτό το αίτημα για μεγαλύτερη ευελιξία στην αγορά εργασίας ήταν απλώς μια μετωνυμία για μια επιθετική απαίτηση των οικονομικών ελίτ να αναιρεθεί το όποιο κοινωνικό συμβόλαιο διαμορφώθηκε μετά τοβ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το οποίο απηχούσε αρκετές δεκαετίες αγώνων και διεκδικήσεων του εργατικού κινήματος.

Η συνεισφορά του Standing

Με αυτά τα ζητήματα καταπιάνεται ακριβώς το ανά χείρας βιβλίο του καθηγητή του SOAS, του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Guy Standing. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2011 και ήταν μία από τις πρώτες «συνολικές» μελέτης πάνω στο ζήτημα της επισφάλειας της εργασίας.

Ο τίτλος του παραπέμπει σε έναν όρο που αναδύθηκε στη δεκαετία του 2000 και αφορούσε ακριβώς την εμφάνιση μιας νέας μαζικής κατηγορίας εργαζομένων, συνηθέστερα νέων, που αντιμετώπιζαν ιδιαίτερα ελαστικές, προσωρινές και επισφαλείς σχέσεις εργασίας, σαφώς δυσμενέστερες από αυτές που είχε αντιμετωπίσει η προηγούμενη γενιά.

Ο Στάντινγκ επισημαίνει ότι πρέπει να δούμε τα φαινόμενα ως μια διαδικασία και άρα κατ’ αναλογία με τον τρόπο που κάποτε μιλούσαμε για «προλεταριοποίηση», θα πρέπει τώρα να μιλήσουμε για «πρεκαριοποίηση» για να περιγράψουμε τον τρόπο που κομμάτια εργαζομένων βλέπουν τις αλλαγές στις σχέσεις εργασίας.

Για τον Στάντινγκ η ανάδυση του σύγχρονου πρεκαριάτου προκύπτει μέσα από ένα σύνολο αλλαγών στον σύγχρονο καπιταλισμό. Έχει να κάνει με τις αλλαγές σε εταιρικό επίπεδο, με την επέκταση αυτού που ονομάζουμε «παγκοσμιοποίηση» και με την προσπάθεια των εταιρειών να μειώσουν το κόστος εργασίας, ελαστικοποιώντας τις εργασιακές και τους μισθούς. Η τάση αυτή επιτάθηκε και από τον τρόπο που άλλες χώρες, που αναδεικνύονταν σε δυναμικούς οικονομικούς πόλους, όπως για παράδειγμα η Κίνα, επίσης εφάρμοζαν πρακτικές ελαστικοποίησης των σχέσεων εργασίας.

Η επισφάλεια αυτή δεν αφορούσε μόνο το ίδιο το συμβόλαιο εργασίας – όπου φτάσαμε να έχουμε έως και μορφές όπως τα «συμβόλαια μηδενικών ωρών» – αλλά και τη διαχείριση της ανεργίας, αλλά και τη διαχείριση των κρατικών επιδομάτων.  Η επισφάλεια σχετίζεται επίσης με τις έμφυλες ανισότητες μέσα στην εργασία, ενώ την ίδια στιγμή απειλεί να εγκλωβίσει μια ολόκληρη γενιά, καθώς σε σημαντικό βαθμό αφορά κομμάτια των νέων εργαζομένων.

Ακόμη μεγαλύτερη είναι η επισφάλεια και της εργασίας των μεταναστών, ιδιαιτέρως εκείνων που δεν μπορούν να αποκτήσουν ένα πλήρως κανονικό καθεστώς. Κατά τον Στάντινγκ  παγκοσμίως (ενδεικτική η θέση των εσωτερικών μεταναστών της Κίνας) διαμορφώνεται ένας μεγάλος όγκος ανθρώπων που δεν έχουν πλήρη δικαιώματα πολιτών και ουσιαστικά αποτελούν απλούς παρεπιδημούντες.

Η ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας και η αύξηση της επισφάλειας επεκτάθηκαν ακόμη περισσότερο μετά το σοκ της οικονομικής κρίσης του 2008. Παράλληλα, ο Στάντινγκ επισημαίνει και τους πολιτικούς κινδύνους που ενέχει η αύξηση της επισφάλειας, όπως είναι η υπονόμευση της δημοκρατίας, η αποστασιοποίηση των νέων από την πολιτική και η στροφή του εκλογικού σώματος προς τα δεξιά.

Η εξέλιξη της επισφάλειας

Η ελληνική έκδοση του βιβλίου, περιλαμβάνει και έναν εκτενή πρόλογο γραμμένο στην περίοδο της πανδημίας όπου ο Στάντινγκ επικαιροποιεί τα δεδομένα και την οπτική του. Καταρχάς επισημαίνει την εκτίμησή του ότι πριν την έναρξη της πανδημίας το ποσοστό του πρεκαριάτου μπορεί και να έφτανε ακόμη και το 50%, ιδίως μεταξύ των νέων. Αυτό σχετίζεται με τα αποτελέσματα της οικονομικής κρίσης του 2008, αλλά και την επέκταση των μορφών εργασίας μέσω διαδικτύου. Η περίοδος της πανδημίας σήμαινε ότι εφαρμόστηκαν μαζικά προγράμματα αναστολής εργασίας που μπορεί να απέτρεψαν μια έκρηξη της ανεργίας, αλλά έφεραν, κατά τον Στάντινγκ, το πρεκαριάτο σε δυσμενέστερη θέση, ενώ αύξησαν τον αριθμό των ανθρώπων που ανησυχούσαν για το μέλλον τους. Την ίδια, στην άλλη πλευρά της κοινωνικής πυραμίδας, η υπερσυγκέντρωση πλούτου συνεχιζόταν.

Η επικίνδυνη τάξη

Ο Στάντινγκ θεωρεί ότι μέσα στο πρεκαριάτο αναπτύσσονται διαφορετικές στάσεις. Υπάρχουν αυτοί που τους περιγράφει ως «αταβιστές», που προέρχονται κυρίως από εργατικές οικογένειες και αισθάνονται ότι χάνουν το «παρελθόν» και γι’ αυτό είναι πιο ευάλωτοι στις σειρήνες ενός δημαγωγικού λαϊκισμού. Οι «νοσταλγικοί» είναι αυτοί που αισθάνονται ότι χάνουν το παρόν, τα πολιτισμικά δικαιώματα και το σεβασμό που τους αναλογεί, και κυρίως είναι μετανάστες. Και οι «προοδευτικοί» είναι κυρίως τα νέα και μορφωμένα μέλη του πρεκαριάτου που ήλπιζαν ότι η μόρφωση θα άνοιγε δρόμους για μια καλύτερη ζωή. Όλα αυτά διαμορφώνουν ένα αντιφατικό τοπίο και τροφοδοτούν κινήματα. Όμως, ταυτόχρονα διαμορφώνουν και μια «πανδημία άγχους» που εκφράζεται με διάφορους τρόπους.

Η έξοδος από την επισφάλεια

Για τον Στάντινγκ η έξοδος από το φαύλο κύκλο της επισφάλειας σημαίνει μια σειρά από ριζοσπαστικές διεκδικήσεις. Να αποκτήσουν πλήρη δικαιώματα οι κάθε λογής «παρεπιδημούντες». Να ανακτήσουμε ταυτότητες μέσα σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία. Να αναβαθμίσουμε την εκπαίδευση και να δώσουμε έναν νέο σεβασμό στην έννοια της εργασίας. Να υπάρξει αυτό που περιγράφει ως «πλήρη εμπορευματοποίηση της αμειβόμενης εργασίας», δηλαδή αντί για τον εξαναγκασμό σε κακές θέσεις εργασίας, αυτές να έχουν καλύτερους όρους αμοιβής και σε αυτή τη βάση να καλύπτονται. Να ενισχυθουν τα εργασιακά δικαιώματα. Να αποφευχθεί η ανταποδοτική πρόνοια. Να υπάρξουν νέες μορφές οργάνωσης του πρεκαριάτου. Να εισαχθεί το βασικό εισόδημα για όλους και η δυνατότητα ελέγχου επί του χρόνου που αυτό συνεπάγεται και παράλληλα να υπάρξει μια ανάκτηση των «κοινών», δηλαδή των δημόσιων αγαθών.

Μια σημαντική παρέμβαση

Το βιβλίο του Στάντινγκ είναι αναμφίβολα μια σημαντική συνεισφορά στη συζήτηση για το σύγχρονο τοπίο της εργασίας. Προσφέρει μεγάλο πλούτο εμπειρικών στοιχείων, ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις και ριζοσπαστικές προτάσεις. Κυρίως αναδεικνύει ότι η επισφάλεια δεν είναι μια συγκυριακή δυσλειτουργία των αγορών εργασίας, ούτε, προφανώς, μια αποτυχία όσων των υφίστανται, αλλά βασική πλευρά της σημερινής «οντολογίας της εργασίας», κάτι που επιβεβαιώνεται και από τον τρόπο που ακόμη και σε συνθήκες μείωσης της ανεργίας, τα στοιχεία της επισφάλειας, της μειωμένης εξασφάλισης, της ευελιξίας διατηρούνται.

 

Εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου

Με την ευκαιρία της μετάφρασης στα ελληνικά του βιβλίου του Το Πρεκαριάτο: Η νέα επικίνδυνη τάξη στο πλαίσιο της νέας εκδοτικής σειράς του mέta | Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού στις εκδόσεις Τόπος, ο συγγραφέας Guy Standing, καθηγητής του SOAS, συνομιλεί με τον Γιάνη Βαρουφάκη για τις κοινωνικο-πολιτικές προκλήσεις της διάχυσης της εργασιακής επισφάλειας. Προλογίζει και συντονίζει ο Σωτήρης Μητραλέξης, δρ. Πολιτικών Επιστημών, διευθυντής του ακαδημαϊκού τομέα του mέta | Κέντρου Μετακαπιταλιστικού Πολιτισμού. Θα υπάρξει ταυτόχρονη διερμηνεία από τα αγγλικά.

Τη Δευτέρα 31/10 στις 19.00 στο Βιομηχανικό Πάρκο Πλύφα, Κορυτσάς 39, Αθήνα