Γεώργιος Παπανδρέου: Η ώρα του χρέους

Πρωινό. Στο Καστρί. Στη βίλλα «Γαλήνη». Πελώρια πεύκα, ένας αρκετά μεγάλος κήπος περιβάλλουν το απέριττο, διόλου φανταχτερό, το εναντίον, απλό εξοχικό σπίτι όπου, από χρόνια πολλά, κατοικεί ο Γεώργιος Παπανδρέου. «Γαλήνη» γράφει μια μικρή μαρμάρινη πλάκα στην πόρτα του κήπου. Και πράγματι η γαλήνη που βασιλεύει εκεί είναι απόλυτη. Στον κήπο, γύρω-γύρω στους φράχτες, αφήνουν τους σκίνους και τους θάμνους να βλασταίνουν ελεύθερα, για να ’χη η γη την αλήθεια της.

Ρίχνει χιονόνερο. Αλλά μες στη «Γαλήνη», στο σπίτι, όλα υποτάσσονται στο ίδιο ύφος: πολλή ζεστασιά, κανένας θόρυβος που να φτάνει απ’ το δρόμο, καμμιά φωνή σε υψωμένον τόνο. Ο άνθρωπος που βρίσκεται κάθε μέρα, επί τόσα χρόνια τώρα, στο προσκήνιο της ταραγμένης ελληνικής ζωής, που μάχεται αδιάκοπα, θέλει να ζη εδώ την άλλη όψη του ανθρώπου. Που, έξω από το πάθος, αναζητεί την τελειότητα μέσα στο πνεύμα και μες στην ομορφιά.

Οι τοίχοι του Γραφείου της «Γαλήνης» σκεπάζονται απ’ τις βιβλιοθήκες του Προέδρου. Πολλά γερμανικά βιβλία, λιγώτερα αγγλικά, οι κλασσικοί Έλληνες συγγραφείς, οι πρόσφατες εκδόσεις των συγχρόνων: ο Καβάφης, ο Καζαντζάκης, ο Σικελιανός. Στο μεγάλο τραπέζι όπου εργάζεται ο Πρόεδρος κανένα χαρτί. Μόνο σ’ ένα βάζο ένα κίτρινο τριαντάφυλλο. Και μια ασημένια πλάκα μ’ ένα βυζαντινό νόμισμα, με χαραγμένα από κάτω τα γράμματα:

«Εις τον Πρωθυπουργόν της απελευθέρωσης της Ελλάδος Γεώργιον Παπανδρέου. Εις ανάμνησιν της 18ης Οκτωβρίου 1944. Η Επιτροπή Αθηνών του Δ.Σ.Κ. 18 Οκτωβρίου 1948».

Πλάι στο Γραφείο ένα μικρό εξαίσιο έργο, μια κόρη, του Δημητριάδη. Πάνω σε μια βιβλιοθήκη η φωτογραφία του Ανδρέα Γεωργίου Παπανδρέου, με τρυφερή αφιέρωση του γιου προς τον πατέρα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, έως χτες κοσμήτωρ της Οικονομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας, που έφθασε μόλις πριν από λίγες μέρες στην Ελλάδα για να αναλάβη τη διεύθυνση του Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, είναι, δικαιολογημένα, το μεγάλο καμάρι του Προέδρου.

Καθώς, πριν από κάθε άλλο, ο λόγος ήρθε για το γιο του, ο Πρόεδρος μού δείχνει τα κείμενα που τοποθετούν διεθνώς ως επιστήμονα τον κ. Ανδρέα Γ. Παπανδρέου.

– Δεν μιλώ για τα αμερικανικά κείμενα, είπε. Αλλά για τα ευρωπαϊκά. Ιδέστε το «Mathematical Economics» του R. G. D. Allen.

Ο έγκυρος συγγραφεύς αναφέρεται σε τρεις απόψεις: του Keynes, του Modigliani, του Παπανδρέου.

– Ιδέστε και τα πρόσφατα τεύχη του Γερμανικού Λεξικού των Κοινωνικών Επιστημών.

– Θα είσθε ευτυχής τώρα που γύρισε στην Ελλάδα, του είπα.

– Έτσι έπρεπε, να γυρίση, είπε ο Πρόεδρος. Παραιτήθηκε από την σπουδαιότερην οικονομικήν Σχολήν της Αμερικής για να υπηρετήση την Ελλάδα. Τον συνεπήρε το αίσθημα της ευθύνης απέναντι της χώρας του. Θα το πληρώση με πικρίαν, ίσως, όπως όλοι μας. Αλλά είναι τίμημα που το οφείλει. Στην Αμερική είχε, βέβαια, να κάμη έναν αγώνα ανόδου, αλλά δεν εδοκίμασε πικρία. Ευρήκε από παντού ενθάρρυνσιν. Εδώ η αναγνώρισις έχει πίκρα πολλή.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου σταμάτησε λίγο, ύστερα επιβεβαίωσε με παραδείγματα αυτό που είπε. Μες στα παραδείγματα δεν θέλησε να ονομάση και τον εαυτόν του.

– Η ελληνική δάφνη είναι πικρή, πρόσθεσε. Αλλά το αντιστάθμισμα είναι ότι εδώ είναι ο τόπος σου. Είναι η Ελλάδα.

Έλεγε και κύτταζε έξω επίμονα τα μεγάλα πεύκα της «Γαλήνης», τη γη, τον ουρανό που κάπου κάπου ξάνοιγε. Η ησυχία ήταν πάντα απόλυτη. Βοηθούσε μια διάθεση εξομολογητική, την αναδρομή στις αναμνήσεις.

Υπέβαλα με διάκριση την ερώτηση τι από το πολυτάραχο παρελθόν των πρώτων πενήντα χρόνων του αιώνα μας τού μένει πιο ζωηρό ως ανάμνηση και ως συγκίνηση.

– Ξεύρετε τι δύσκολον είναι η αξιολόγηση των συγκινήσεων, είπε ο Πρόεδρος. Εγνώρισα τον Ελευθέριον Βενιζέλον, για πρώτη φορά, στο Βερολίνον, ως Πρόεδρος του Συνδέσμου των Ελλήνων Σπουδαστών. Ήτο μία σφοδροτάτη συγκίνησις, αυτή η πρώτη επαφή. Εικοσιεπτά ετών διωρίσθην Γενικός Διοικητής του Αιγαίου. Ηγήθην της Επαναστάσεως εις το Αιγαίον, εις τον καιρόν του πρώτου ευρωπαϊκού πολέμου. Υπουργός έγινα εις την Επανάστασιν του 22, προτού γίνω βουλευτής. Όλα αυτά ήσαν συγκινήσεις ζωηραί. Έρχονται έπειτα αι αναμνήσεις από την θητείαν μου ως Υπουργού της Παιδείας και έπειτα αι άλλαι αναμνήσεις, τα δυσάρεστα: πέντε φορές εμπήκα εις την φυλακή, πέντε φορές εστάλην εξορία κατά την πολυκύμαντην περίοδον. Αλλά αν πρόκειται να αναζητήσω τας σφοδροτέρας συγκινήσεις, νομίζω ότι είναι δύο. Και ανάγονται, και αι δύο, εις την εποχήν της Πρωθυπουργίας μου, εις το 1944.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου, αφού έμεινε λίγο σιωπηλός, για να συγκεντρωθή και να αναπολήση, άρχισε να αφηγήται:

– Είχα κάμει την Κυβέρνησιν της Εθνικής Ενώσεως εις την ξένην, με την συμμετοχήν και των κομμουνιστών. Η μεγάλη μου αγωνία ήταν αν θα ημπορούσα να γυρίσω εις την Ελλάδα. Ή μήπως οι κομμουνισταί –το ΕΑΜ και το ΕΛΑΣ– κατελάμβαναν, με κάποιαν πρόφασιν, την εξουσίαν αμέσως μετά την αποχώρησιν των Γερμανών, και εδημιούργουν τετελεσμένον γεγονός. Με τους κομμουνιστάς που ήσαν εις την Κυβέρνησίν μου ήμουν ήσυχος. Είχαν πεισθή να προχωρήσωμεν ομαλά. Αλλά μου ενέπνεαν ανησυχίαν οι κομμουνισταί που ήσαν εις την Ελλάδα, και ιδίως ο Άρης Βελουχιώτης. Γι’ αυτό έστειλα εις τας Αθήνας τον Θεμιστοκλήν Τσάτσον και τον Ζεύγον, διά να ασκήσουν όλην την επιρροήν των, εξ ονόματος της Κυβερνήσεως, και να προλάβουν οιοδήποτε πραξικόπημα.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου συνέχισε την αφήγησή του:

– Ο Ζεύγος εξετέλεσε, πράγματι, τιμίως την αποστολήν του και επέβαλε πειθαρχίαν εις τον κομμουνισμόν. Αλλά εγώ, ερχόμενος εις την Ελλάδα με το πλοίον από την Ιταλίαν, δεν ήξευρα τι ακριβώς εγένετο εις την Ελλάδα. Όλη μου η αγωνία ήτο μήπως είχε συμβή το πραξικόπημα.

Εφθάσαμε εις τον Πόρον 17 Οκτωβρίου 1944, ημέρα Τρίτη. Δεν ήθελα να είναι ημέρα Τρίτη που η Κυβέρνησις θα έφθανε εις τας Αθήνας. Ο Λήπερ, ο Άγγλος πρέσβυς, ερωτούσε να μάθη: «Μα γιατί;» Του είπα: «Ημέρα Τρίτη έπεσε η Κωνσταντινούπολις». Ο Άγγλος ήτο κατάπληκτος διά το ότι οι καιροί του Βυζαντίου επηρέαζαν ακόμη τόσον ζωηρά την ζωήν του έθνους. Η αλήθεια είναι ότι δεν είχα εγώ την πρόληψιν, και δεν εφοβόμουν να φθάσωμε ημέραν Τρίτην στας Αθήνας. Αλλά εφοβήθηκα μήπως γίνη πρόληψις του λαού ότι εις αποφράδα ημέραν έγινεν η απελευθέρωσις της πατρίδος.

Έπειτα από μικρή διακοπή ο Γεώργιος Παπανδρέου συνέχισε:

– Όταν το πλοίον μας εμπήκε στον Πόρο, κάτι βάρκες, φτωχοί νησιώτες, ήλθαν και έπεσαν πλάι στο βαπόρι. Ήσαν οι πρώτοι Έλληνες που εβλέπαμε. Και όπως σας είπα, είχα την αγωνίαν μήπως είχε συμβή πραξικόπημα εις την Ελλάδα. Λένε από το πλοίον μας στις βάρκες: «Ξέρετε ποιοι είναι στο βαπόρι επάνω;» «Δεν ξέρουμε. Ποιοι είναι;» «Είναι ο Παπανδρέου! Η Κυβέρνησις!» Είπαν αμέσως από κάτω απλά, εγκάρδια: «Καλώς ήλθατε! Σας περιμέναμε!» Και μας επρόσφεραν ό,τι είχαν, λίγα πορτοκάλια.

Αυτή η πρώτη ελληνική φωνή, των πτωχών νησιωτών του Πόρου, ήτο και μένει από τας σφοδροτέρας συγκινήσεις της ζωής μου. Η πρώτη πράξις, είπα, πάει καλά. Μπαίνουμε ως Κυβέρνησις. Μετέφρασα στον Λήπερ τον χαιρετισμόν των νησιωτών του Πόρου. Την επομένην, 18 Οκτωβρίου, φθάναμε εις τας Αθήνας.

– Θέλετε, κ. Πρόεδρε, να θυμηθήτε τώρα το άλλο περιστατικό της ίδιας περιόδου, για το οποίο μιλήσατε προηγουμένως;

Ο Γεώργιος Παπανδρέου αφηγείται:

– Η δευτέρα μεγάλη συγκίνησις της ζωής μου ήτο ενάμισυ μήνα αργότερα, εις τας 3 Δεκεμβρίου του 1944, την ημέραν της κομμουνιστικής στάσεως. Είχε ήδη αναγγελθή το συλλαλητήριον του ΕΑΜ εις την πλατείαν Συντάγματος, και ήξευρα πλέον ότι πηγαίναμεν προς επανάστασιν. Είχα καλέσει τον Έβερτ, τον Διευθυντήν της Αστυνομίας, και του είχα δώσει οδηγίας: πάση θυσία να μην πυροβολήσουν τα αστυνομικά όργανα. Επειδή ήθελα να γίνη και αντικειμενικώς βέβαιον ότι αυτοί είχαν την πρωτοβουλίαν της ενόπλου επιθέσεως, πράγμα που θα μου ήτο απαραίτητον και διά τας συμμαχικάς Κυβερνήσεις και διά την συμμαχικήν Κοινήν Γνώμην.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου συνέχισε:

– Ήμουν εις το σπίτι μου –εις την λεωφόρον Βασιλίσσης Σοφίας όπου έμενα τότε– εκείνο το πρωί της 3ης Δεκεμβρίου του 1944. Και επερίμενα με αγωνίαν την έκβασιν του ενόπλου συλλαλητηρίου. Όταν, ξαφνικά, ακούσθηκαν πολλοί πυροβολισμοί. Είπα μέσα μου: «Ήρχισαν την επανάστασιν». Εδοκίμασα λύπην βαθυτάτην. Αλλά ταυτοχρόνως είχα απόλυτον ηθικήν ηρεμίαν. Αισθανόμουν ότι είχα κάμει το παν διά να αποφύγωμεν την επανάστασιν. Και ότι, εφόσον την απεφάσισαν, το χρέος μου ήτο να υπερασπίσω με κάθε θυσίαν και την Ελλάδα και την Δημοκρατίαν. Ήτο πλέον η ώρα του χρέους. Αυτή η συναίσθησις μού έκαμε καλό. Μου έδιδε δυνάμεις διά την συνέχισιν του αγώνος.

*Όσα διαβάσατε ανωτέρω είναι ένα εκτενές απόσπασμα από άρθρο του Ηλία Βενέζη, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Τρίτη 29 Δεκεμβρίου 1964. Στην εν λόγω επιφυλλίδα, που έφερε τον τίτλο «Ο πρωθυπουργός αφηγείται…», ο Βενέζης είχε περιλάβει το πρώτο μέρος μιας συνέντευξης (το δεύτερο μέρος είχε ακολουθήσει ύστερα από μία εβδομάδα, την Τρίτη 5 Ιανουαρίου 1965) που του είχε παραχωρήσει πριν από πέντε περίπου χρόνια ο Γεώργιος Παπανδρέου.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.12.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Όταν έλαβε χώρα η προεκτεθείσα συνομιλία, ο Παπανδρέου δεν ήταν εν ενεργεία πρωθυπουργός, όπως συνέβαινε το 1964. Κατά την ακριβή διατύπωση του ίδιου του Βενέζη, «δεν ήταν τότε ούτε αρχηγός μεγάλου κόμματος, ούτε νικητής, ούτε, φυσικά, πανίσχυρος πρωθυπουργός. Το εναντίον. Ήταν ένας άνθρωπος σχεδόν μόνος και, απ’ ό,τι θυμούμαι, πικραμένος».

Όπως εξηγεί ο Βενέζης στην επιφυλλίδα του, η δημοσίευση της συνομιλίας των δύο ανδρών είχε ματαιωθεί την εποχή όπου είχε δοθεί η συνέντευξη, κι έτσι τα χειρόγραφα αυτής είχαν μείνει επί μία πενταετία στο συρτάρι του Βενέζη, μέσα σε ένα φάκελο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.12.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το Δεκέμβριο του 1964, τις ημέρες των Χριστουγέννων, ο Βενέζης μετέβη και πάλι στο Καστρί, κατόπιν προσκλήσεως που του απηύθυνε ο Παπανδρέου. Είχε φροντίσει να έχει μαζί του τα χειρόγραφα της παλαιάς, αδημοσίευτης συνέντευξης. Όπως μας πληροφορεί ο Βενέζης, ο Παπανδρέου διάβασε ολόκληρη τη συνέντευξη εκφράζοντας τη χαρά του και τη συγκίνησή του, αλλά και επιδοκιμάζοντας τον εξέχοντα λογοτέχνη και ακαδημαϊκό για την πιστότητα της περιγραφής, για την ακρίβεια με την οποία είχαν αποδοθεί τα γεγονότα και οι σκέψεις του.

Κατόπιν τούτου, έχοντας και τη συγκατάθεση του τότε πρωθυπουργού, ο Βενέζης προέβη στη δημοσίευση του κειμένου της συνομιλίας τους, και μάλιστα ακριβώς όπως το είχε γράψει πριν από πέντε χρόνια, χωρίς να αλλάξει ούτε λέξη.

Ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Γέρος της Δημοκρατίας, απεβίωσε τα ξημερώματα της Παρασκευής 1ης Νοεμβρίου 1968, σε ηλικία 80 ετών.