Πώς οι κούκλες πορσελάνης έγιναν το απόλυτο βικτωριανό σύμβολο κύρους

Μας αρέσει να φανταζόμαστε το ταξίδι μιας πορσελάνινης κούκλας που μπορεί κάποιοι να είχαμε ως παιδιά. Το κεφάλι της ίσως κατασκευάστηκε στο εργοστάσιο του Armand Marseille στη Θουριγγία της Γερμανίας. Το πρόσωπό της, ίσως 1 από τα 1.000 που κατασκευάστηκαν εκείνη την ημέρα, φτιάχτηκε με το ίδιο αριθμημένο καλούπι όπως όλων των αδελφών της. Στη συνέχεια, το κεφάλι της συνδέθηκε με ένα σύνθετο σώμα πριν η κούκλα στολιστεί με τις τελευταίες πινελιές της – ένα βαμβακερό σλιπ, ένα βελούδινο φόρεμα, ένα καπέλο με βολάν, μια περούκα από ανθρώπινα μαλλιά.

Η συγκεκριμένη κούκλα στη συνέχεια συσκευάστηκε και εξήχθη. Στο μυαλό μας, τη βλέπουμε σε ένα ατμόπλοιο να κατευθύνεται προς τη Λατινική Αμερική. Μετά από μια παρ’ ολίγον πλεύση γύρω από το οδοντωτό Ακρωτήριο Χορν, με το κιβώτιό της να γλιστράει μπρος-πίσω στο κύτος, έφτασε στο Σαντιάγο της Χιλής, όπου πουλήθηκε σε ένα κατάστημα παιχνιδιών σε μια εύπορη οικογένεια. Στη συνέχεια, περισσότερα από 100 χρόνια αργότερα, όταν κάποιος από μας επισκέφθηκε μια υπαίθρια αγορά εκεί, την εντόπισε ξαπλωμένη πάνω σε μια κουβέρτα. Την αγόρασε με το χαρτζιλίκι του και χωρίς να το συνειδητοποιήσει, είχε πέσει στην ίδια λανθασμένη σκέψη που είχαν και οι Βικτωριανοί, ειδωλοποιώντας αυτές τις κούκλες για όλους τους λάθος λόγους.

• Διαβάστε επίσης: «Πόλεμος» στο eBay για τις συλλεκτικές κούκλες της βασίλισσας Ελισάβετ – Στις 1.000 λίρες η τιμή μεταπώλησης

Κατά τον 17ο και στις αρχές του 18ου αιώνα, τα παιδιά θεωρούνταν εγγενώς αμαρτωλά. Ήταν η εποχή που οι γονείς είχαν ηθικό καθήκον να προστατεύουν τα παιδιά τους από το να υποκύψουν στις πιο σκοτεινές, διαβολικές παρορμήσεις τους. Ο τελικός στόχος; Να δημιουργήσουν έναν ενήλικα που θα επιτελούσε το ρόλο του στη ζωή. Το παιχνίδι ήταν χρήσιμο μόνο αν δημιουργούσε καλές συνήθειες.

Photo: Wikimedia Commons

Και μετά ήρθαν οι ποιητές και η πρώιμη Vogue

Αυτή η στάση άρχισε να αμβλύνεται τη δεκαετία του 1800, καθώς ρομαντικοί ποιητές όπως ο William Wordsworth συνέδεσαν την παιδική ηλικία με μια κατάσταση αγνότητας και αθωότητας. Προραφαηλίτες καλλιτέχνες όπως ο John Everett Millais ζωγράφιζαν τα παιδιά όχι ως άκαμπτες μικρογραφίες ενηλίκων αλλά ως νεαρά άτομα με ευάλωτη γλυκύτητα, με μάγουλα μήλου και μπούκλες.

Σε αυτή την αλλαγή του ρεύματος, η παιδική ηλικία μεταμορφώθηκε σε μια έντονα ρομαντική, ονειρική εποχή αγνότητας και αθωότητας – μια εύθραυστη στιγμή που απαιτούσε προστασία. Ωστόσο, ήταν σαφές ότι μόνο η νεολαία της ανώτερης και μεσαίας τάξης θα προστατευόταν, ενώ τα παιδιά της εργατικής τάξης αναγκάζονταν να εργάζονται στα ορυχεία, στα υφαντουργεία και σε άλλες ταχύτατα αναπτυσσόμενες βιομηχανίες. Τα βικτοριανά παιχνίδια, που δημιουργήθηκαν κυρίως για τα πλούσια παιδιά, ενσάρκωναν αυτό το σχίσμα. Και οι πολυτελείς πορσελάνινες μπισκοτένιες κούκλες, που συχνά απεικόνιζαν την υψηλή κοινωνία με ενδύματα από βελούδο και δαντέλα, θα μπορούσαν να θεωρηθούν το μεγαλοπρεπέστερο θέαμα αυτής της υποκρισίας. Οι κούκλες της Χρυσής Εποχής «ενθάρρυναν ρητά την επιδεικτική κατανάλωση, την τελετουργία και την επίδειξη», γράφει η Miriam Forman-Brunell στο βιβλίο Made to Play House.

Οι ίδιες οι κούκλες ήταν μια μικρογραφία του καταναλωτικού κύκλου της μόδας: νέα ρούχα, νέα χτενίσματα, νέα αξεσουάρ και νέα έπιπλα για αυτές τις μπισκοτένιες καλλονές. Όλα αυτά ήταν μια πρόβα τζενεράλε για τον καταναλωτικό κύκλο της γυναικείας ζωής.

Η γαλλική βασιλική αυλή έστελνε αυτές τις φιγούρες πλήρως ντυμένες με τα πιο μοντέρνα ρούχα, ώστε η αριστοκρατία άλλων χωρών να μπορεί να τις αντιγράψει για τις ντουλάπες της. Ουσιαστικά, ήταν η εκδοχή του 1700 του ξεφυλλίσματος της Vogue.

Από αυτή την άποψη, οι πορσελάνινες κούκλες δεν ήταν κάτι καινούργιο. Η σχέση παιχνιδιού-σταθμού-συμβόλου έχει καθιερωθεί εδώ και πολύ καιρό. Στον Μεσαίωνα, τα πήλινα παιχνίδια ήταν παιχνίδια του λαού – εύκολα κατασκευάσιμα και ευρέως διαθέσιμα – ενώ οι περίτεχνες κούκλες ιππότες με αξεσουάρ κονταρομαχίας ήταν σπάνια, εκλεκτά αντικείμενα που προορίζονταν για τα παιδιά των βασιλικών οικογενειών. Ο διαχωρισμός αυτός ανάγεται στην αρχαιότητα. Σκεφτείτε την Crepereia Tryphaena, μια Ρωμαία της οποίας η σαρκοφάγος βρέθηκε να περιέχει μια υπέροχα κατασκευασμένη κούκλα με αρθρώσεις. Ο θάνατος είναι ο μεγάλος εξισορροπιστής: Όλοι οι σκελετοί μοιάζουν ίδιοι. Αλλά αυτή η κούκλα λειτουργούσε ως υποκατάστατο του σώματος της ιδιοκτήτριάς της. Όταν η φυσική παρουσία της Tryphaena δεν μπορούσε πλέον να επικοινωνήσει την κατάστασή της, το γλυπτό πρόσωπο της κούκλας της, τα φορμαρισμένα μαλλιά και οι λεπτές λεπτομέρειες ήταν σε θέση να μεταφέρουν το μήνυμα.

Photo: Wikimedia Commons

Ο μιμητισμός της ανώτερης τάξης

Η έκρηξη της παραγωγής κούκλας, εν τω μεταξύ, ήταν καινούργια – το προϊόν μιας σειράς κοινωνικών παραγόντων που συνυπήρξαν τη δεκαετία του 1800. Ο πρώτος ήταν η αύξηση του ατομικού εισοδήματος της μεσαίας τάξης στην Αμερική, η οποία οδήγησε σε ένα όργιο δαπανών για ευρωπαϊκά αγαθά. Ο στόχος της απόκτησης αυτών των ειδών ήταν να μιμηθούν την ανώτερη τάξη, η οποία με τη σειρά της μιμούνταν τις ευρωπαϊκές ελίτ. Η ακίνητη περιουσία για το χώρο του παιδικού δωματίου επεκτάθηκε επίσης για τις οικογένειες της μεσαίας τάξης, δημιουργώντας περισσότερο χώρο για κούκλες και ένα καθορισμένο μέρος για παιχνίδι.

Μια έκρηξη των χώρων αγορών ακολούθησε αυτές τις εξελίξεις, από τα αριστοκρατικά πολυκαταστήματα μέχρι τους εγκυκλοπαιδικούς καταλόγους ταχυδρομικών παραγγελιών και τις εκρηκτικές αλυσίδες καταστημάτων. Οι άφθονες αγορές παιχνιδιών πήραν μεγάλες διαστάσεις τα Χριστούγεννα, τα οποία παγιώθηκαν σε εθνική αμερικανική γιορτή και σε μια θεματική γιορτή με θέμα τον Άγιο Βασίλη, που μοίραζε δώρα τη δεκαετία του 1870. Τέλος, οι πολυάσχολοι γονείς με λιγότερα παιδιά άρχισαν να βλέπουν τις κούκλες ως ένα καλό υποκατάστατο της συντροφικότητας. Όλα αυτά συνδυάστηκαν με καινοτομίες στη μαζική παραγωγή και την αυγή της εργοστασιακής παραγωγής. Το αποτέλεσμα: Οι κούκλες από πορσελάνη ήταν έτοιμες να κατακτήσουν την εξουσία.

Στο New Yorker το 2015, η συγγραφέας Thessaly La Force αφηγήθηκε την πυρετώδη εμμονή της Ευρώπης με την πορσελάνη. Έφτασε από την Κίνα τον 14ο αιώνα και από την αρχή θεωρήθηκε «λευκός χρυσός». «Η πορσελάνη είναι για τους εκλεπτυσμένους, για την άρχουσα τάξη, με όλη τη δύναμη και τα προνόμιά της» εξηγεί η La Force. «Αυτό το επίπεδο υλισμού, άλλωστε, δεν έχει ποτέ να κάνει με την ανάγκη».

Υπήρχε επίσης μια φυλετική συνιστώσα στο υλικό- όπως το έθεσε η La Force «ο πιο έντονος συμβολισμός της πορσελάνης είναι η λευκότητά της». Η γαλακτώδης απουσία χρώματος έχει συγκριθεί με κολακευτικούς τρόπους με το χλωμό δέρμα. Η «πορσελάνινη επιδερμίδα», χωρίς σημάδια από τον ήλιο ή τον χρόνο, ήταν ένα πρότυπο ομορφιάς της βικτοριανής εποχής, με μια αρμάδα αξεσουάρ -παρασόλια, γάντια, πούδρες- που προστάτευαν τις λευκές γυναίκες από το να αποκτήσουν μαύρισμα, κάτι που σχετιζόταν περισσότερο με την εργασία έξω παρά με την παραθαλάσσια χαλάρωση. Ακριβώς αυτή η αναλογία της πορσελάνης ως υποδειγματικού δέρματος ήταν που την έκανε την ιδανική επιφάνεια για τους κατασκευαστές κούκλας.

Photo: Wikimedia Commons

Η ευθραυστότητα των τάξεων  

Στην παραγωγή κούκλας, η πορσελάνη χρησιμοποιούνταν στο πιο ορατό μέρος, το μέρος που εκτίθεται: το κεφάλι. Τα κεφάλια από πορσελάνη φτιάχνονταν με άψητο bisque, που έδινε στην ουσία ένα πιο ζωντανό ματ φινίρισμα που μπορούσε να βαφτεί. Τα σώματα μπορούσαν να κατασκευαστούν από διάφορα υλικά, όπως δέρμα κατσικιού ή «σύνθεση» (ένα μείγμα τύπου χαρτιού-μασέ από πριονίδι και κόλλα). Το αποτέλεσμα ήταν πολύ λιγότερο αληθοφανές, αλλά αυτό το ανώμαλο σώμα θα κρυβόταν κάτω από τα ρούχα, οπότε η παρουσίασή του είχε πολύ λιγότερη σημασία.

Η ευθραυστότητα αυτών των ψημένων σε κλίβανο προσώπων ήταν μέρος της γοητείας τους. Το να φτιάξεις κάτι τόσο ευαίσθητο και να το δώσεις στα χέρια ενός παιδιού ήταν σαν να δηλώνεις δημόσια ότι είχες τα χρήματα να το φτιάξεις ή να το αντικαταστήσεις. Αυτές οι κούκλες δεν παρουσίαζαν απλώς μια εξιδανικευμένη εικόνα των πλουσίων, αλλά ήταν οι ίδιες σύμβολα του να είσαι μέλος της ανώτερης τάξης, καθώς η ίδια τους η φύση επικοινωνούσε τη σχέση πλούσιων και φτωχών.

Όταν η βασίλισσα Βικτώρια, πάντα η κυρίαρχη των τάσεων, έπεσε σε ισόβιο πένθος για την απώλεια του συζύγου της το 1861, πυροδότησε μια περίοδο ρομαντισμού για το θάνατο και το πένθος. Οι τελετές κηδείας έγιναν ολοένα και πιο περίτεχνες, με μεγαλειώδεις πομπές, περίτεχνες ταφόπλακες και μαυσωλεία και πορτρέτα θανάτου. Αυτές οι θεαματικές κηδείες ήταν ένας άλλος τρόπος δημόσιας επίδειξης της αξίας ενός ατόμου μέσω υλικών αγαθών. Το πένθος ήταν μακρύ και χωριζόταν σε στάδια, το καθένα με τη δική του αντίστοιχη ενδυμασία και εθιμοτυπία. Οι κούκλες αντανακλούσαν αυτές τις κοινωνικές τάσεις με μικροσκοπικά πένθιμα φορέματα και πέπλα. Οι πατεράδες ήταν γνωστό ότι έφτιαχναν ακόμη και φέρετρα σε μέγεθος κούκλας για τις κόρες τους, όπως ένας μπαμπάς μπορεί να φτιάξει ένα κουκλόσπιτο για ένα παιδί σήμερα. Αυτό δεν θεωρούνταν νοσηρό ή ενοχλητικό. Για τους Βικτωριανούς, ο θάνατος και η θλίψη ήταν γεγονότα της ζωής, και το παιχνίδι ήταν η ευκαιρία να κάνουν μια πρόβα πριν τα παιδιά υπομείνουν την πραγματικότητα.

Photo: Wikimedia Commons

Αληθινά μαλλιά από κορίτσια της εργατικής τάξης

Οι κούκλες από μπισκότο αντανακλούσαν το γεγονός ότι η ζωή ήταν εύθραυστη όπως και τα ανθρώπινα σώματα. Για τις ανώτερες τάξεις, τα σώματά τους ήταν πολύτιμα, προστατευμένα, αξιομνημόνευτα. Για τις εργατικές τάξεις, τα σώματά τους ήταν σπασμένα, ξεχασμένα, πεταμένα. Αυτά ήταν τα σώματα που χρησιμοποιούνταν στην ίδια τη συναρμολόγηση των κούκλων, που θεωρούνταν απλώς μέρος της μηχανής της μαζικής παραγωγής. Και πριν από την έλευση της εργατικής νομοθεσίας, τα παιδιά ήταν μέρος αυτού του μόχθου. Για τους εργάτες, η σωματική προσπάθεια οδηγούσε σε πόνους, τραύματα στα δάχτυλα, δύσκαμπτες πλάτες, καμένο δέρμα στο καμίνι. Αλλά τα σώματα της εργατικής τάξης χρησιμοποιούνταν επίσης ως πρώτες ύλες. Οι περούκες των κούκλων κατασκευάζονταν συνήθως από ανθρώπινα μαλλιά που αγοράζονταν από κορίτσια της εργατικής τάξης. Στην πραγματικότητα, αυτή η διαδικασία έκανε τα μέλη του σώματος των εργατικών τάξεων να γίνουν παιχνίδι των ανώτερων τάξεων.

Το γεγονός ότι οι πορσελάνινες κούκλες συνεχίζουν να παράγονται ακόμη και σήμερα, όταν υπάρχουν άλλα πιο πρακτικά υλικά, αποδεικνύει ίσως ότι οι ταξικές διακρίσεις καλά κρατούν.

Δείτε ένα βίντεο

*Με στοιχεία από smithsonianmag.com