Αντρέ Μαλρώ: Η ρωσική αλήθεια, ο ανατολικός δογματισμός

Πολύ περισσότερον από το «στενώς» ή καθαρώς πολιτικόν ενδιαφέρον της, η ώρα που επεράσαμεν με τον Αντρέ Μαλρώ, τον μεγάλον συγγραφέα της «Ελπίδας», των «Κατακτητών» και του «Βασιλικού Δρόμου», ώρα με κεντρικό θέμα την νοοτροπίαν και την θέσιν της Ρωσσίας απέναντι της Ευρώπης, είχε για μας την ιδιαιτέραν και διττήν σημασίαν ότι ηκούαμεν όχι μόνον τον εξαιρετικόν συγγραφέα, αλλά και τον πνευματικόν οδηγόν και ερμηνευτήν της σκέψεως της μεγάλης πολιτικής κινήσεως του στρατηγού Ντε Γκωλ, και τον ηκούαμεν την παραμονήν του πολιτικού λόγου της ιστορικής πόλεως της Κομπιένης.

Ο Αντρέ Μαλρώ δεν είνε άνθρωπος που δυσκολεύεται να βρη τις λέξεις που απαιτούνται για να εκφράση τη σκέψι του, ούτε φοβάται το χρώμα, το αυθόρμητον ή και το άξεστον ακόμη, λέξεων που κατά πρόληψιν «προσβάλλουν το αυτί». Θεωρών, μέσα σε μια ζωντανή συνομιλία, τη λέξι ως πρώτην ύλην ενός στοχασμού και μιας ιδέας, ο Μαλρώ δεν επιδιώκει με κανένα τρόπο να προκαλέση κανενός είδους εντύπωσιν στο συνομιλητή του. Ό,τι ζητεί από τις λέξεις είνε ο χυμός της ζωής που περικλείουν και η ακρίβεια, που ταιριάζει στην εκφραζόμενη σκέψι. Μια άλλη φορά, όταν ήταν υπουργός του Τύπου, μας είπε, ενώ κρατούσαμε και οι δύο ποτηράκια ξανθού κρασιού:

– Δεν μπορείτε να ξέρετε πόσο η Ελλάδα μού είνε χώρα σεβαστή κι’ αγαπητή…

Είχαμε πλήρες το αίσθημα ότι μιλώντας για την Ελλάδα ο Μαλρώ δεν έκανε αισθηματολογία και δεν είχε καμμιά διάθεσι να κομπλιμεντάρη τον Έλληνα συνομιλητή του. Για τον Μαλρώ, η παρουσία ενός Έλληνος τού αφύπνιζε απλώς ένα στοιχείο του καλλιτεχνικού είναι του, μια αγάπη του πνευματικού ανθρώπου για μια χώρα σαν την Ελλάδα. Αλλά σήμερα επρόκειτο περί της Ρωσσίας, περί της υπερμεγάλης Δυνάμεως της Ανατολής. Ο Αντρέ Μαλρώ μάς μιλεί δίχως καμμιά προκατάληψι, καμμιά κομματική αντιπάθεια, κανένα από τα λεγόμενα πολιτικά μίση. Ευρωπαίος, άτομον ελεύθερον, ανεξάρτητη πνευματική προσωπικότης, ο συγγραφεύς των «Κατακτητών» δεν εννοεί να παραμερίση την πραγματικότητα των τραγικών καιρών μας. Και εκφράζει δίχως αξίωσιν αλλά με ακρίβειαν και πίστιν την σκέψιν του λέγων: «Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που απειλεί τον κόσμο σήμερα είνε ο κίνδυνος του απολυταρχικού αστυνομικού κράτους. Αυτός ο κίνδυνος ημπορεί να προέλθη από μια Σοβιετική Ρωσσία».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 26.3.1948, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και ο Αντρέ Μαλρώ συνεχίζει:

«Ο διεθνισμός ήταν για τον δέκατο ένατο αιώνα όνειρο ελπίδας και δικαιοσύνης. Αυτό το όνειρο εσκότωσε η σοβιετική αντίληψις και εφαρμογή του σοσιαλισμού. Κι’ αυτό κάνει τον άνθρωπο της Δύσεως να δέχεται όχι μόνο δύσκολα, αλλά με κατάθλιψι τη Ρωσσία ως τμήμα της Ευρώπης. Επί του πνευματικού και ηθικού, άλλως τε, επιπέδου, που είνε μόνιμον και θεμελιώδες για μια χώρα, το γνώρισμα αυτό δεν είνε γνώρισμα αποκλειστικώς σοβιετικό, αλλά γενικώς ρωσσικό. Δεν έχουμε παρά να σκεφθούμε ότι όλοι οι λαοί της Ευρώπης έχουν το αυτό, κοινό γνώρισμα πολιτισμού, που είνε ο πολιτισμός της Ελλάδος, της Ρώμης και δεκαπέντε αιώνων κοινού χριστιανισμού. Όλοι οι λαοί ζουν με συνεχή πνευματικήν, ηθικήν, καλλιτεχνικήν συναλλαγήν και ακολουθούν τα ίδια ίχνη. Όλοι εκτός της Ρωσσίας. Μόνη κληρονομία που βαρύνει πάντοτε τη Ρωσσία είνε η κληρονομία του Βυζαντινού πολιτισμού, σε βαθμό ώστε ο Στάλιν να ενθυμίζη ακριβέστερα τον Βασίλειον τον Βουλγαροκτόνον παρά τον Μεγάλον Πέτρον. Για τη Δύσι, ζουν και αναπλάσσονται όλες οι άλλες κληρονομίες εκτός της Βυζαντινής.

»Η Ρωσσία επεχείρησε να μπη στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό μόλις κατά τον περασμένο αιώνα με τους συγγραφείς και τους μουσικούς της, αν και ο μεγαλύτερος από τους συγγραφείς αυτούς, μετά τον Τολστόη, ο Ντοστογιέφσκυ, έμεινε εντελώς, αποκλειστικά Ρώσσος – χωρίς, βέβαια, ούτε ο Ντοστογιέφσκυ να χάνη τίποτε εξ αιτίας του Στάλιν, ούτε ο Μουσόργκσκι να δικαιολογή την πολιτική του σημερινού Κρεμλίνου! Ως προς τον Τολστόη, δεν είνε ένας, αλλά δύο. Είνε ο Τολστόη της «Άννα Καρένινα» και του «Πόλεμος και Ειρήνη», μεγάλος ερμηνευτής και κορυφή του Ευρωπαϊκού πνεύματος. Και ο Τολστόη, ο κόμης Λέων Νικολάιεβιτς Τολστόη, που προσπαθεί να ζήση σαν ένας χριστιανός Γκάντι και που έγραψε με τη βαθειά κι’ αμετάβλητη Ρωσσική συνείδησι πως προτιμά ένα ζευγάρι καλές μπότες από όλο τον Σαίξπηρ!

»Εκείνο που χωρίζει τον Ευρωπαίο από το Ρώσσο, ως νοοτροπία και ως έκφρασις, είνε ο ανατολικός δογματισμός, που δεν επιδέχεται καμμιά εξέλιξι και μένει κλεισμένος σε κάθε πνευματική ανταλλαγή. Ενώ η ανταλλαγή είνε πλουτισμός και ανανέωσις. Αναμφιβόλως η Αναγέννησις προήλθε από την Ελλάδα. Αλλά με την Αναγέννησι ανεγεννήθη ακόμη μια φορά η ίδια η Ελλάδα.

»Ο Στάλιν πιστεύει, ως Ρώσσος, στην αλήθεια του – αλήθεια Ρωσσική, που πιάνει όλη τη σελίδα, δίχως ν’ αφήνη κανένα περιθώριο για το παραμικρό σημείωμα, για την παραμικρή παρατήρησι ή συζήτησι.

»Από το έδαφος και τη ζωή της Ρωσσίας δεν πέρασε ποτέ η πνοή καμμιάς Αναγεννήσεως, ούτε το όραμα των Αθηνών, ούτε ο Μπάκον, ούτε ο Μονταίνι. Ένα είδος Σπάρτης ασφαλώς έθιξε τη συνείδησι της Ρωσσικής διανοήσεως, αλλά προ παντός το Βυζάντιο. Ας μη μας απατά η σημερινή τεραστία πολιτική επιθυμία της βιομηχανικής δυτικοποιήσεως μιας απεράντου χώρας γεωργικής. Επιθυμία που θέλει να κερδίση διά μιας τους αιώνες που πέρασαν και να ξεπεράση την Αμερική σ’ ό,τι βιομηχανικό έχει μια παραγωγή. Απέναντι της πολιτικής αυτής επιθυμίας το Ρωσσικό πνεύμα αντιδρά τόσο πιο πολύ όσο πιο μεγάλη είνε η προσπάθεια.

»Δεν είνε τυχαία σύμπτωσις η καταδίκη της Ευρωπαϊκής τέχνης από το κομμουνιστικό κόμμα, ούτε η καταδίκη των Ρώσσων καλλιτεχνών που εδέχθηκαν Ευρωπαϊκή επιρροή. Είνε βαθύτερη αντίδρασις ενός καθεστώτος που εννοεί να προστατεύση τα πενταετή βιομηχανικά προγράμματά του από τον κίνδυνο με τον οποίον κατά την κρίσι του τα απειλεί η τέχνη της Δύσεως».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 26.3.1948, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και ο Αντρέ Μαλρώ συμπληρώνει τη σκέψι του για όλα τα επίπεδα:

«Ο πραγματικός λόγος για τον οποίο η Ρωσσία δεν είνε τμήμα της Ευρώπης δεν είνε διόλου γεωγραφικός. Ο πραγματικός λόγος είνε η Ρωσσική θέλησις που περιφρονεί το παρελθόν της Ευρώπης, που μισεί το παρόν της και δεν δέχεται ως μέλλον της Ευρώπης παρά ό,τι είνε ικανό να μη θυμίζη τίποτε από τους αιώνες που την εδημιούργησαν διά μέσου πόνων, αγώνων και πνευματικών ικανοποιήσεων. Είνε αυτή η θέλησις, η ουσιωδώς Ρωσσική, που, παρά τα διεθνή ιδεολογικά κηρύγματα, προωρισμένα διά τους εγκεφάλους που δεν ξεπέρασαν την τετραετή ηλικίαν, η πολιτική του Στάλιν αποβλέπει προ πάντων εις την διαμόρφωσιν μιας εθνικής ιδεολογίας και εις την προετοιμασίαν της Ρωσσίας διά μίαν αποκλειστικώς εθνικήν άμυναν εναντίον της Δύσεως και της Αμερικής. Αυτή είνε η βάσις της Ρωσσικής πολιτικής και απέναντι των λαών της και απέναντι του εργατικού κόσμου, με την οποίαν δεν έχει κανένα κοινό γνώρισμα η ιδεολογία του διεθνισμού. Σ’ αυτό έγκειται η απειλή κατά της Ευρωπαϊκής Σκέψεως. Και για τούτο η Ευρώπη είνε υποχρεωμένη ν’ αμυνθή για τη διάσωση της κληρονομίας της. Ο Ευρωπαίος οφείλει να φωτισθή με τη δάδα που κρατεί ο ίδιος, έστω κι’ αν με τη φωτιά της κάψει το χέρι του».

Αφήσαμεν τον Αντρέ Μαλρώ μόλις έχοντες τον απαιτούμενον καιρόν να προλάβουμε το τραίνο για την Κομπιένη, όπου ήδη το μέγα πλήθος επερίμενε τον στρατηγόν Ντε Γκωλ.

*Το ανωτέρω άρθρο (ανταπόκριση του Α. Αποστολόπουλου από το Παρίσι), που έφερε τον τίτλο «Πώς ο γκωλισμός βλέπει το πρόβλημα της Ρωσσίας», δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 26 Μαρτίου 1948.

Ο Αντρέ Μαλρώ (André-Georges Malraux), διάσημος παριζιάνος συγγραφέας, ιστορικός τέχνης και πολιτικός, γεννήθηκε στις 3 Νοεμβρίου 1901 και απεβίωσε στις 23 Νοεμβρίου 1976.