H κωμωδία του Ζακ Τατί επιβεβαιώνει την ίδια τη ζωή

Η ταινία Playtime του Ζακ Τατί του 1967 μπορεί να προκαλέσει βουβά γέλια, ανασηκωμένα φρύδια, σαγόνια που πέφτουν με έκπληξη – αλλά δυνατά γέλια; Δύσκολα. Ο Τατί δημιουργεί ένα διαφορετικό είδος κωμωδίας – ένα είδος αδρανούς, ευχάριστης παρατήρησης που είναι κάπως σπάνιο και έντονα σύνθετο, αλλά και ζωογόνο.

Οι προηγούμενες ταινίες του μεγάλου Γάλλου σκηνοθέτη και κωμικού έχουν το μερίδιό τους σε ξεκαρδιστικές στιγμές του σινεμά – το Μέρα Γιορτής, Οι Διακοπές του Κυρίου Υλό, το Ο Θείος μου περιέχουν slapstick ενός παράξενα ακριβοδίκαιου είδους. Αλλά στο Playtime, ένα από τα καθοριστικά έργα του κινηματογράφου της δεκαετίας του 1960, συμβαίνει κάτι παράξενο. Η κωμωδία διαχέεται σε όλη την ταινία, σε σημείο που να μην είναι πάντα αναγνωρίσιμη ως κωμωδία.

• Διαβάστε επίσης: Η χαμένη συνέντευξη του Πιέρ Πάολο Παζολίνι: «Μέχρι σήμερα δεν μπορώ να βγάλω καλές φωτογραφίες»

Ο Τατί δημιουργεί ένα σύμπαν που ορίζεται εξ ολοκλήρου από τον παραλογισμό, μια νότα που ηχεί παντού, μερικές φορές εμφανώς, αλλά συχνά σχεδόν υποσυνείδητα. Το χιούμορ δεν προσφέρεται στο πιάτο.Γεννημένος ως Ζακ Τατισέφ το 1907, και καταγόμενος από Ρώσους ευγενείς, ο Τατί ξεκίνησε ως θεατρικός καλλιτέχνης τη δεκαετία του 1930, έκανε το ντεμπούτο του στην οθόνη την ίδια δεκαετία και σκηνοθέτησε την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, Μέρα Γιορτής, το 1949. Έκανε τη διεθνή του επιτυχία με την ταινία Οι Διακοπές του Κυρίου Υλό (1953), με το alter ego που αργότερα δυσκολεύτηκε να αποτινάξει από πάνω του.

Photo: Wikimedia Commons

Ο Υλό (Hulot) ήταν ένας αραχνοπόδαρος κύριος, συγγενής του Μπάστερ Κίτον και του Σταν Λορέλ στην αφηρημένη κομψότητά του. Ο Υλό δεν συναντιόταν πουθενά με το καραγκιοζιλίκι- σε γενικές γραμμές, ήταν πιο πιθανό να γίνει μάρτυρας της τρέλας της κοινωνίας παρά να προκαλέσει ο ίδιος συμφορές. Ο κόσμος γύρω από τον Υλό ήταν επιδεικτικά τρελός: Στο O Θείος μου (1958) τον βλέπουμε να ξύνει το κεφάλι του με τις υπερβολές του μοντέρνου τρόπου ζωής που τρελαίνεται με τα γκάτζετ.

Το Playtime ωθούσε την παρατήρηση της σύγχρονης ζωής ακόμη περισσότερο: εδώ, ο Υλό είναι απλώς ένας παίκτης ανάμεσα σε ένα τεράστιο καστ, σε ένα ημι-φουτουριστικό Παρίσι με πολυκατοικίες γραφείων από ατσάλι και γυαλί και φαρμακεία που μοιάζουν με ενυδρεία.

Δείτε το τρέιλερ του Playtime

Η υπερπροσπάθεια που δεν ενθουσίασε το κοινό

Για να γυρίσει την ταινία, ο Τατί έφτιαξε το δικό του Παρίσι. Μαζί με τον αρχιτέκτονα Ευγκέν Ρομάν δημιούργησαν μια μίνι μητρόπολη στο Saint-Maurice, νοτιοανατολικά της πρωτεύουσας. Δεν ήταν ένα συνηθισμένο κινηματογραφικό σκηνικό: περιλάμβανε δύο κτίρια από χάλυβα και σκυρόδεμα, το δικό του εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας, ασφαλτοστρωμένους δρόμους και λειτουργικά φανάρια, καθώς και αρκετές πανύψηλες προσόψεις trompe l’oeil. Πολλοί παράγοντες συνέβαλαν στα δύσκολα διετή γυρίσματα, τα οποία ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του 1964: η κακοκαιρία που κατέστρεψε μέρος του σκηνικού, η τελειομανία του Τατί και η τάση του για επαναληπτικά γυρίσματα, καθώς και τα οικονομικά προβλήματα που ανάγκασαν τον πρωθυπουργό Ζορζ Πομπιντού να παρέμβει για να σώσει την παραγωγή.

Μέχρι τη στιγμή της προβολής του τον Δεκέμβριο του 1967, ο φουτουρισμός του Playtime είχε πάρει μια ελαφρώς αρχαϊκή χροιά- η δεκαετία του ’60 ήταν μια δύσκολη δεκαετία για να συμβαδίσει κανείς. Ο Tατί απέκοψε περίπου 20 λεπτά από το αρχικό 140λεπτο μοντάζ, αλλά το κοινό είτε έμεινε με την απορία είτε απλά βαρέθηκε, και παρά την υπερατλαντική επιτυχία των προηγούμενων έργων του Tατί, η ταινία δεν κατάφερε να βρει διανομέα στις ΗΠΑ. Η εμπορική αποτυχία της ταινίας οδήγησε τον Tατί στη χρεοκοπία και δεν ανέλαβε ποτέ ξανά κάτι τόσο φιλόδοξο- η επόμενη ταινία του, το Trafic του 1971, αποπνέει μια ελαφρώς πληγωμένη μελαγχολία.

Photo: Wikimedia Commons

Η ώρα της δικαίωσης άργησε αλλά ήρθε

Το Playtime, που κάποτε είχε απορριφθεί, αναγνωρίζεται σήμερα ως ένα ριζικά καινοτόμο θαύμα. Καμία άλλη ταινία δεν χρησιμοποιεί το χώρο, την αρχιτεκτονική και τα πλήθη με τον ίδιο τρόπο. Ο Υλό επισκέπτεται ένα κτήριο γραφείων για να συναντήσει έναν άνδρα ονόματι Giffard- τον οδηγούν σε μια αίθουσα αναμονής, ένα μεγάλο, αποστειρωμένο γυάλινο κουτί που αντηχεί με ένα δυσοίωνο ηλεκτρονικό βουητό. Ο Υλό κυνηγάει το θήραμά του μέσα σε έναν λαβύρινθο από μονάδες γραφείων που μοιάζουν με κουτιά, ενώ το κεφάλι του Τατί εμφανίζεται στο βάθος, κάπου ανάμεσα στη γεωμετρία του Mondrian της οθόνης. Στη συνέχεια, διασχίζει τον δρόμο καταδιώκοντας τον Giffard, ή μάλλον το είδωλό του σε ένα άλλο κτήριο- η χρήση των αντανακλάσεων στο γυαλί είναι τολμηρά περίπλοκη. Επιπλέον, μεγάλο μέρος αυτής της ακολουθίας είναι γυρισμένο από ψηλά- ο Tατί και ο οπερατέρ Ζαν Μπαντάλ δημιουργούν μια ταινία λεπτομερώς και ολοκληρωμένα μελετημένη σε τρεις διαστάσεις.

Με τον ήσυχο τρόπο του, το Playtime εκφράζει μια σατιρική αγανάκτηση για την αντισηπτική φύση της σύγχρονης ζωής, αλλά η άποψή του για την αστική αποξένωση είναι αν μη τι άλλο χαρούμενη. Ο Tατί εξυμνεί τον ανθρώπινο χαρακτήρα (και ιδιαίτερα τον γαλλικό χαρακτήρα) ως ακατάλυτα ανθεκτικό στην επιβαλλόμενη τάξη, ειδικά αν αυτή η τάξη μυρίζει υπερατλαντικού τύπου γραφειοκρατία. Ο Tατί υπερηφανευόταν για τη δημοκρατική του προσέγγιση στην κωμωδία, και το Playtime υποτίθεται ότι κρατούσε έναν καθρέφτη απέναντι σε όλο το κοινό του: το τρέιλερ του έλεγε στους υποψήφιους θεατές ότι το Playtime ήταν «η ταινία σας… Όποια κι αν είναι η προσωπικότητά σας, όποια κι αν είναι η δουλειά σας… είστε στο Playtime».

Photo: Wikimedia Commons

Ο Ζακ Τατί και η μινιμαλιστική προσέγγιση του αστείου

Η μαγευτική παραδοξότητα της ταινίας οφείλεται εν μέρει στην ένταση μεταξύ της λεπτότητας, ακόμη και της διακριτικότητας, των αστείων και της απεραντοσύνης της σύλληψης. Πρόκειται για μινιμαλιστικό χιούμορ σε μαξιμαλιστική κλίμακα. Ο συγχρονισμός αποπροσανατολίζει: τα αστεία ελάχιστα σηματοδοτούνται και συχνά τελειώνουν πριν τα καταγράψουμε. Το πιο τολμηρό οπτικό γκαγκ, το αυθόρμητο σπάσιμο μιας γυάλινης πόρτας, γίνεται με ελάχιστη τελετουργία, και το αστείο γίνεται στη συνέχεια η προσπάθεια του θυρωρού να συνεχίσει σαν να ήταν άθικτη η πόρτα. Άλλες ρουτίνες δεν λειτουργούν ως γκαγκ με τη συνήθη έννοια: δύο γειτονικά διαμερίσματα γυρίζονται για να μοιάζουν με έναν ενιαίο χώρο, έτσι ώστε οι γείτονες να φαίνεται ότι κατοικούν στο ίδιο δωμάτιο. Αλλά ο Tατί δουλεύει αυτό το σκηνικό λιγότερο για να γελάσει, παρά για μια ανησυχητική αποστασιοποιημένη παραδοξότητα- δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Ντέιβιντ Λιντς και ο Γουές Άντερσον είναι αφοσιωμένοι λάτρεις του Ζακ Τατί.

Δείτε σκηνές από τις ταινίες του:

*Με στοιχεία από quardian.com