«Πλησιάζουμε πολύ επικίνδυνα στο σημείο μηδέν για τον πλανήτη»

^«Δεν φαντάζεστε πόση ηρεμία υπάρχει εκεί πάνω. Η ηρεμία στην ανώτερη ατμόσφαιρα του πλανήτη μας είναι ισοδύναμη με τη μεταπήδηση στον Παράδεισο. Αν λέγατε σε κάποιον «γράψτε μια μουσική για το πώς θα μπαίνατε στον Παράδεισο», θα ήταν αυτή…», μου λέει, ενώ έχουμε ξεκινήσει τη συζήτησή μας με θέα την πολύβουη Πανεπιστημίου. Μιλάμε ώρα και δεν είμαστε πλέον εκεί. Με την εκλεπτυσμένη ομιλία του σε ταξιδεύει εύκολα από τη Στρατόσφαιρα στη Γη, από τη Γη του Πυρός όπου βρέθηκε εν μία νυκτί προκειμένου να διαπιστώσει γιατί τα παιδιά καίγονταν με το που έβγαιναν στον ήλιο, μέχρι τις αμέτρητες αποστολές στο παγωμένο Ρέικιαβικ, στο ξεκίνημά του στο Κάιρο, στην καριέρα του στην Αμερική που του χάρισε αμέτρητες διακρίσεις… Ο ακαδημαϊκός Χρήστος Ζερεφός είναι ένας πρωτοπόρος της επιστήμης, ένας άνθρωπος που με τις δεκάδες επιστημονικές του δημοσιεύσεις μάς βοήθησε να καταλάβουμε την αληθινή εικόνα του κόσμου. Η παρουσία του υπήρξε έντονη σε μερικές από τις μεγαλύτερες προσπάθειες της ανθρωπότητας να ανακαλύψει τη σχέση της με τον πλανήτη.

Ηταν το 1984, όταν τα φώτα της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας στρέφονταν στη Χαλκιδική, σε ένα συνέδριο που είχε διοργανώσει ο ίδιος, με προσκεκλημένους ερευνητές από τα σπουδαιότερα κέντρα του κόσμου, όταν παρουσιάστηκε για πρώτη φορά μια φοβερή ανακάλυψη που είχε γίνει σχεδόν τυχαία: η ανακάλυψη της Τρύπας του Οζοντος – μιας σημαντικής αραίωσης στο στρώμα του όζοντος που θα μπορούσε να προκαλέσει εκατομμύρια ανθρώπινα θύματα. Ηταν εκεί και το 1987, όταν ο κόσμος λάμβανε μια ιστορική απόφαση που χωρίς αυτήν η Γη μας σήμερα θα ήταν τελείως διαφορετική: στη σύνταξη του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ, για την κατάργηση των χημικών που καταστρέφουν το όζον. Το έργο του έχει αναγνωριστεί στα πέρατα της Γης, με διακρίσεις-σταθμούς το Παγκόσμιο Βραβείο Οζοντος που του απονεμήθηκε το 1997 μαζί με κορυφαίους επιστήμονες και νομπελίστες και τη συμμετοχή του στη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή των Ηνωμένων Εθνών, που τιμήθηκε εξ ημισείας με το Νομπέλ Ειρήνης το 2007 επειδή κατέδειξε το μέγεθος του προβλήματος της υπερθέρμανσης του πλανήτη και οριοθέτησε τα βήματα για την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής.

Το 1974 και ενώ η υφήλιος σχεδόν αγνοούσε το ότι ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει το κλίμα, ο Χρήστος Ζερεφός ήταν ένας από τους 40 ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που ασχολείτο με το όζον. Την περίοδο εκείνη ξεκινούσε μια μακρά καριέρα στη Φυσική της Ατμόσφαιρας μέσα από το Εθνικό Κέντρο Ατμοσφαιρικών Ερευνών των ΗΠΑ (NCAR) και το National Oceanic and Atmospheric Administration, στο Μπόλντερ του Κολοράντο. «Το 1975 το Μπόλντερ είχε 80.000 κατοίκους από τους οποίους οι 60.000 ήταν επιστήμονες, ατμοσφαιρικοί ή αστρονόμοι.

Το κλίμα εκεί ήταν εξαιρετικό. Με τον προϊστάμενό μου και γενικό διευθυντή του Κέντρου, Γουόλτερ Ρόμπερτς, αναπτύξαμε μια φοβερή συνεργασία και χημεία γιατί και οι δύο αγαπούσαμε τη μουσική. Ο Ρόμπερτς ήταν προσωπικός φίλος δύο μεγάλων ανδρών του περασμένου αιώνα, του Σοστακόβιτς και του Αμερικανοκινέζου Πέι, του αρχιτέκτονα που έφτιαξε την Πυραμίδα στο Μουσείο του Λούβρου. Κάθε Κυριακή πηγαίναμε, λοιπόν, στο σπίτι του και μας άφηνε ένα αφιέρωμα στο μαγνητόφωνο. Μερικοί καινούργιοι συνάδελφοι ροχάλιζαν», λέει γελώντας, «όμως οι περισσότεροι ήταν αφοσιωμένοι στο να καταφέρουμε να εκτονωθούμε λίγο, καθώς η δουλειά σε τόσο μεγάλα ερευνητικά κέντρα είναι πολύ βαριά – δεν υπάρχει ώρα ξυπνήματος, δεν υπάρχει ώρα ύπνου».

Την εποχή εκείνη κυκλοφορεί για πρώτη φορά στον κόσμο μια έκθεση για το Κλίμα, η έκθεση του Gregory Charney η οποία αρχίζει να προβληματίζει τους επιστήμονες θέτοντας πρωτόγνωρα ερωτήματα. «Μετά το Charney Report ακολούθησαν και άλλες εκδόσεις για το Κλίμα στις οποίες εργάζονταν κορυφαίοι συνάδελφοι με τους οποίους είχα πλαϊνά γραφεία και είχα την τύχη να συνεργαστώ, ενώ κάποιοι εξ αυτών έλαβαν στη συνέχεια βραβείο Νομπέλ, όπως ο Πολ Κρούτσεν, με τον οποίο δημοσιεύσαμε μαζί την εργασία για την ερμηνεία των επιπτώσεων των εκρήξεων στον Ηλιο στο προστατευτικό στρώμα του όζοντος στη στρατόσφαιρα», λέει ο Χρήστος Ζερεφός.

«Η λίστα των επιστημόνων με τους οποίους έχω δουλέψει είναι πολύ μεγάλη και αυτό με βοήθησε να γίνω πιο αντικειμενικός και καλύτερος άνθρωπος. Επίσης, έχω εκπαιδεύσει νέους ανθρώπους που στη συνέχεια έγιναν σπουδαίοι καθηγητές. Είμαι υπερήφανος για αυτούς και συνεπής με τη συνείδησή μου καθώς είμαι οπαδός του Γαλιλαίου που είπε ότι είναι «δυστυχής ο φοιτητής που δεν θα ξεπεράσει τον δάσκαλό του». Κάνω το ίδιο εύκολα παρέα με έναν άνθρωπο του Σιάμ, με έναν Αιγύπτιο ή τον αρχηγό των Αμαζόνας με τον οποίο είχα φωτογραφιστεί κιόλας όταν ήρθε και κάρφωσε τη διαμαρτυρία του στη διάσκεψη του Ρίο ντε Τζανέιρο! Ομως, πλέον, έχω χάσει τους περισσότερους φίλους μου… Σπουδαίοι άνθρωποι όπως ο Τζόρτζιο Φιόκο, ο οποίος ανακάλυψε και ανέπτυξε το λέιζερ-ραντάρ, πέθανε από καρδιακή προσβολή επειδή του χάλασε μια λυχνία και στενοχωρήθηκε πολύ, ο Νορβηγός Ιβαρ Ιζακσεν με τον οποίο ήμαστε σαν «αδελφοί» ή ο νομπελίστας Πολ Κρούτσεν και πολλοί άλλοι…».

«Την πληρώνει ο φτωχός»

Ενας επιστήμονας με τέτοια πορεία είναι ο καταλληλότερος για να απαντήσει στο ερώτημα: «Μετά τις πρόσφατες εκθέσεις του ΟΗΕ, κορυφαίοι επιστήμονες προειδοποιούν πως έχουμε φτάσει σε μια πραγματικά ζοφερή στιγμή, πως ο πλανήτης βρίσκεται μπροστά σε μια μη αναστρέψιμη κλιματική καταστροφή. Ισχύει;». «Δυστυχώς ισχύει, πλησιάζουμε πολύ επικίνδυνα στο σημείο μηδέν», μου λέει. «Τα κλιματικά φαινόμενα εξελίσσονται βραδέως και ξεχνάμε τι συνέβη σε μια προηγούμενη μεγάλη καταιγίδα.

Η μνήμη του ανθρώπου είναι μικρή. Οταν συνηθίσουμε τα ακραία γεγονότα και θεωρούμε ότι είναι συνήθη – όχι λόγω αμνησίας αλλά λόγω της αύξησης της συχνότητάς τους – τότε δεν θα υπάρχει πια δυνατότητα επιστροφής», συμπληρώνει, ενώ δεν κρύβει τις επιφυλάξεις του για την COP27, τη Σύνοδο του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή που ξεκινά αύριο τις εργασίες της στην Αίγυπτο. «Εχω μικρές προσδοκίες», λέει. «Εχω επιφυλάξεις, όχι διότι οι ηγέτες δεν πιστεύουν το ότι πρέπει να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα την Κλιματική Αλλαγή – ευτυχώς ο αριθμός των αρνητών βαίνει μειούμενος και χάρηκα πάρα πολύ που πλέον είναι και η Βραζιλία μαζί μας. Εχω επιφυλάξεις διότι παρεισφρέουν παράγοντες οι οποίοι δεν υπήρχαν, όταν, για παράδειγμα, υπεγράφη η Συμφωνία των Παρισίων πριν από έξι χρόνια. Οι νέοι παράγοντες είναι οι πόλεμοι μέσα στην Ευρώπη, η εκδικητική μανία των ανθρώπων η οποία αντιβαίνει φιλοσοφικά σε ό,τι έφτιαξε ο άνθρωπος όταν δημιούργησε τον Ανθρωπισμό κατά την Αναγέννηση.

Δεν λέω ότι δεν θα υπάρχουν πόλεμοι, όμως οι πόλεμοι έχουν όρια στα όπλα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Δεν μπορεί να αποκλείσει κάποιος την πρόσβαση σε σιτηρά και τροφή ή σε καθαρό νερό. Θα έπρεπε όπως υπάρχει ο ΟΗΕ να υπάρχει και ένας αντίστοιχος ΟΗΕ της ηθικής τάξης», λέει. «Αυτή τη στιγμή εκβιάζονται μέσω της τεχνητής σιτοδείας ιδιαίτερα οι φτωχές χώρες – αυτό με εκνευρίζει, ότι πάντα την πληρώνει ο φτωχός -, τους κόψαμε και το νερό, καθώς ένα δισεκατομμύριο κάτοικοι κυρίως στην Αφρική και σε υπό ανάπτυξη χώρες δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό. Είναι δυνατόν; Σε μια εποχή που ψάχνουμε να δούμε πότε θα πάμε ταξίδια αναψυχής στον Αρη, να αγνοούμε ότι υπάρχουν παιδιά που πεθαίνουν από πείνα και λειψυδρία; Ολα αυτά αναστέλλουν – παροδικά ελπίζω – την ορμή που είχε δημιουργηθεί με την απολιγνιτοποίηση, την ταχύτητα αντικατάστασης των ορυκτών καυσίμων με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ γενικά έχει δημιουργηθεί ένα μούδιασμα στις χώρες που πάντα πρωτοστατούσαν στην προστασία του Κλίματος και της ισορροπίας στον πλανήτη μας. Είναι θέματα που δεν λύνονται εύκολα».

Η αγάπη για την Τέχνη

Γεννημένος στο Κάιρο από μια παλιά αλεξανδρινή οικογένεια, ο Χρήστος Ζερεφός μιλά και κινείται στον χώρο με την καθαρή, αστική ευγένεια των Αιγυπτιωτών Ελλήνων, μια ευγένεια που όπως λέει, δεν τη βρήκε φτάνοντας στην Ελλάδα. Ακμαίος, παρά τη μακρά πορεία που έχει διανύσει, θέτει τους επόμενους στόχους του – που δεν εξαντλούνται ποτέ. Βάζει σε υψηλή προτεραιότητα την Ακαδημία Αθηνών για την οποία λέει πως «πρέπει να προσέχουν όσοι την επιβουλεύονται γιατί πυροβολούν την ίδια την Ελλάδα και τον Πλάτωνα που την οραματίστηκε» και δεν σταματά να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα. Το έκανε πάντα. Οταν χάθηκαν όλα, τις δύσκολες μέρες μετά την απώλεια της οικογενειακής τους περιουσίας κατά τις εθνικοποιήσεις του Νάσερ, εργάστηκε παντού – ακόμη και ως πιανίστας. Αλλωστε αγαπά πολύ την Τέχνη.

Στην καριέρα του, εκτός από τη βασική του έρευνα στη Φυσική της Ατμόσφαιρας, προσπάθησε να αντιληφθεί το περιεχόμενο που είχαν οι πίνακες των μεγάλων ζωγράφων. «Χρησιμοποίησα τα χρώματα και τα πηλίκα των χρωμάτων κυρίως του κόκκινου προς το πράσινο. Επέλεξα κάποιους πίνακες από τη National Gallery και την Tate Gallery του Λονδίνου, οι οποίοι είχαν δημιουργηθεί έπειτα από μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις και παράλληλα έκανα μετρήσεις στο έδαφος και στην ατμόσφαιρα για να επιβεβαιώσω τα χρώματα που έβλεπε ο μεγάλος ζωγράφος».

Πάνω από όλα, όμως, λατρεύει τη μουσική. «Χωρίς μουσική η μέρα μου δεν μπορεί να τελειώσει. Η μουσική είναι και ρυθμός και μελωδία και ό,τι μπορεί να δώσει η ψυχή ενός καλλιτέχνη. Είναι όπως είναι ένα όμορφο άγαλμα, ένα όμορφο μνημείο, μια ωραία δύση. Η μουσική έχει αυτήν την ιδιάζουσα ομορφιά, πως ό,τι ακούει κανείς, ό,τι φαντάζεται, ό,τι διαβάζει, με τη μουσική ομορφαίνει, είναι ένας γιατρός ψυχής. Ακούγοντας Μπαχ ακούει κάποιος τον ρυθμό από τους χτύπους της καρδιάς, το ίδιο όμορφα νιώθεις με τους προκλασικούς, αλλά το ίδιο και με ένα ωραίο κλαρίνο», μου λέει. «Πιστεύω πως δεν μπορείς να είσαι επιστήμονας αν δεν σου αρέσει η Τέχνη. Η Τέχνη είναι επιστήμη, η αρμονία είναι επιστήμη. Ολα στη ζωή είναι πηλίκα. Κι εμείς, τελικά, ζούμε με τα πηλίκα της ομορφιάς και της ασχήμιας της ανθρωπότητας…».