Μαριάν Ιλέν & Λέοναρντ Κοέν: Οι μέρες, οι νύχτες και ο χαοτικός έρωτάς τους στην Ύδρα

Ήταν ένα μεγάλο και χαοτικό ειδύλλιο, προϊόν της συγκεκριμένης εποχής (δεκαετία του 1960) και του συγκεκριμένου τόπου (το ελληνικό νησί της Ύδρας) στον οποίο συναντήθηκαν. Η κληρονομιά της σχέσης τους ήταν ένας κατάλογος κλασικών τραγουδιών – So Long Marianne, Hey, That’s No Way to Say Goodbye, Bird on the Wire – μια μεγάλη στενοχώρια, αλλά και μια διαρκή αίσθηση της δημιουργικής δύναμης του έρωτα.

Όλα αυτά εξερευνά το 2019 ο ντοκιμαντερίστας Νικ Μπρούμφιλντ στην τρυφερή, αστεία και συγκλονιστικά συγκινητική ταινία του Marianne and Leonard: Words of Love. Ο Μπρούμφιλντ δεν είναι ένας αδιάφορος παρατηρητής. Γνώριζε καλά την Ιλέν. Ήταν κι αυτοί εραστές για λίγο καιρό κατά τη διάρκεια ενός από τα μεγάλα διαλείμματα στη σχέση της Ιλέν με τον Κοέν. Και η επίδρασή της στον κινηματογραφιστή ήταν το ίδιο δυνατή όσο και ο ρόλος της στην καριέρα του Καναδού ποιητή-μουσικού.

Το 1968, όταν ο Μπρούμφιλντ ήταν 20 ετών, είχε μόλις τελειώσει το πρώτο του έτος στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ, όπου σπούδαζε νομικά. Η καρδιά του δεν ήθελε πραγματικά να γίνει δικηγόρος και, σε μια ελληνική κρουαζιέρα με τους γονείς του, η Ροζαλίν Ράντσι, η σύζυγος του μελλοντικού αρχιεπισκόπου του Canterbury, του έδωσε μια συμβουλή. «Ήταν η ψυχή της παρέας« θυμάται ο Μπρούμφιλντ «και με έβαλε να υποσχεθώ να πάω στην Ύδρα όταν κατέβαινα από το πλοίο».

• Διαβάστε επίσης: «Περισσότερο από ένα τραγούδι, ένας παγκόσμιος ύμνος»: η διαχρονική δύναμη του Hallelujah του Leonard Cohen

Κράτησε την υπόσχεσή του και συνάντησε έναν συναρπαστικό νέο κόσμο. «Υπήρχε αυτή η απίστευτη κοινότητα καλλιτεχνών και ζωγράφων και μια ολόκληρη πολύ άγρια στάση ζωής» λέει με τη χαρακτηριστική του νωχελική χροιά, που βρίσκεται κάπου ανάμεσα στις επαρχίες της πατρίδας του και τη νότια Καλιφόρνια.

Το τρέιλερ της ταινίας: 

Η Ύδρα σαν αγκαλιά

Στο επίκεντρο αυτού του απελευθερωτικού ειδυλλίου βρισκόταν μια όμορφη γυναίκα 13 χρόνια μεγαλύτερή του, μητέρα ενός οκτάχρονου αγοριού. Η Μαριάν Ιλέν είχε έρθει για πρώτη φορά στην Ύδρα στις αρχές του 1958, όταν οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πρωτόγονες και οι ομογενείς καλλιτέχνες ήταν μετρημένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού. Ήταν μαζί με έναν νεαρό, πρωτοποριακό Νορβηγό συγγραφέα, τον Άξελ Γένσεν. Το ζευγάρι είχε μια θυελλώδη σχέση, με τον συγγραφέα να είναι αποφασισμένος να απορρίψει τις αστικές συμβάσεις με τρόπους που συνέπιπταν βολικά με το ενδιαφέρον του για άλλες γυναίκες. Μετά από έναν μακρύ χωρισμό, ο Γένσεν και η Ιλέν τα ξαναβρήκαν, παντρεύτηκαν και απέκτησαν ένα παιδί, τον Άξελ Τζούνιορ, μόνο που ο Γένσεν γνώρισε μια άλλη γυναίκα και έφυγε λίγο μετά τη γέννηση του παιδιού. Η Ιλέν αισθάνθηκε χαμένη και εγκαταλελειμμένη, αλλά απρόθυμη να επιστρέψει στο σπίτι.

Εκείνη την εποχή, την άνοιξη του 1960, ένας όμορφος, ιπποτικά ευγενικός Καναδός ποιητής εντάχθηκε στην αναπτυσσόμενη καλλιτεχνική κοινότητα της Ύδρας. Είχε φύγει από το γκρίζο και υγρό Λονδίνο για να δουλέψει πάνω στο πρώτο του μυθιστόρημα. Στην ταινία, η μαγική αίσθηση των δυνατοτήτων που προσέφερε στους επισκέπτες αυτό το φωτεινό χρωματιστό κόσμημα του Σαρωνικού κόλπου αποτυπώνεται σε λαμπερά πλάνα της εποχής.

Όπως θυμήθηκε αργότερα ο Κοέν: «Ήταν σαν όλοι να ήταν νέοι και όμορφοι και γεμάτοι ταλέντο – καλυμμένοι με ένα είδος χρυσόσκονης. Όλοι είχαν ξεχωριστές και μοναδικές ιδιότητες. Αυτό είναι, φυσικά, το αίσθημα της νεότητας, αλλά στο λαμπρό περιβάλλον της Ύδρας, όλες αυτές οι ιδιότητες μεγεθύνονταν».

Ο Κοέν και η Μαριάν δεν άργησαν να αρχίσουν να βλέπουν ο ένας τον άλλον, αρχικά ως φίλοι και στη συνέχεια ερωτικά. Αυτή η νηπιακή ηλικία της σχέσης τους ήταν ευτυχισμένα ανεπηρέαστη από τον εξωτερικό κόσμο. Ο Κοέν ήταν πειθαρχημένος στη δουλειά του. Ξυπνούσε νωρίς, καθόταν στη βεράντα στον ήλιο και έγραφε με θρησκευτική ευλάβεια τρεις σελίδες την ημέρα σε μια παλιά γραφομηχανή. Το βράδυ έπαιζε την κιθάρα του και τραγουδούσε νανουρίσματα στο αγοράκι της Ιλέν. Εκείνη την εποχή δεν είχε σκεφτεί να γίνει μουσικός.

Όλα ήρθαν φυσικά

Η Ιλέν, που ήταν ακόμα μόλις 25 ετών, ήταν βαθιά ερωτευμένη. Έστειλε τον γιο της πίσω στη Νορβηγία για να ζήσει με τη γιαγιά του και στη συνέχεια μετακόμισε με τον Κοέν, ο οποίος, όταν έγινε 26 ετών, αγόρασε ένα σπίτι στην Ύδρα. Όμως, όσο όμορφο και γοητευτικό και αν ήταν το νησί, απαιτούσε εργασία για να ζήσει κανείς εκεί. Ακόμα και το πόσιμο νερό ήταν μια προσπάθεια. Η Ίλεν φρόντιζε τον Κοέν, όπως κι εκείνος με τη σειρά του την φρόντιζε. Χωρίς να πάρει κάποια συνειδητή απόφαση, έγινε ουσιαστικά η μούσα του.

Με τα σημερινά δεδομένα της ισότητας των φύλων και την ευαισθητοποίηση του #MeToo για την κατάχρηση της εξουσίας από τους άνδρες, η ίδια η ιδέα της μούσας μοιάζει αμφίβολος αναχρονισμός. Ο Μπρούμφιλντ αντιλαμβάνεται τα μεταβαλλόμενα ήθη, αλλά θεωρεί ότι θα ήταν λάθος να «κρίνουμε το παρελθόν με βάση τη σημερινή ηθική».

«Υποθέτω ότι το να είσαι μούσα μοιάζει με μια έννοια του 18ου αιώνα, επειδή δεν έχει χρηματικό αντίκρισμα» λέει. «Αλλά νομίζω ότι ο Λέοναρντ της έδινε πάντα την αναγνώριση που της αναλογούσε».

Η Ελ Γκόλντμαν, η μεταφράστρια της βιογραφίας της Ιλέν, So Long Marianne, μεγάλωσε στην Ύδρα και οι γονείς της γνώριζαν τον Κοέν και την Ιλέν. Αναφέρει ένα ανέκδοτο από την ταινία. Η Ιλέν θυμάται ότι, όταν τη σύστησαν σε μια ομάδα καλλιτεχνών και δεν ήξερε πώς να περιγράψει αυτό που έκανε, είπε ότι η ζωή της ήταν η τέχνη της.

«Είναι ανόητο να το λέμε, αλλά το γεγονός ότι από πολύ νωρίς ορίστηκε ως μούσα ενός άνδρα καλλιτέχνη την εμπόδισε για λίγο» λέει η Γκόλντμαν. «Ωστόσο, της άρεσε να δημιουργεί ένα ευχάριστο σπίτι, να φροντίζει τα αγαπημένα της πρόσωπα, να μαγειρεύει και ούτω καθεξής. Ο Λέοναρντ παρατήρησε πόσο ελκυστικό ήταν αυτό».

Ο Κοέν συνήθιζε να επιθυμεί μια μητριαρχία, αν και όχι απαραίτητα στην προσωπική του ζωή. Η Γκόλντμαν δεν πιστεύει ότι η Ιλέν είδε ποτέ την κατάστασή της μέσα από οποιοδήποτε είδος φεμινιστικού φακού. «Δεν ήταν ένα σεξιστικό ζήτημα, αλλά ένα ανθρώπινο ζήτημα, για το πώς να ορίσει τον εαυτό της».

Ένας ορισμός που την βάρυνε ήταν αυτός της ανύπαντρης μητέρας. Έπρεπε να επιστρέψει στη Νορβηγία και στον γιο της, ενώ ο Κοέν έπρεπε να επιστρέψει στον Καναδά για να κερδίσει κάποια χρήματα. Πήγαν μαζί στη Νορβηγία, και στη συνέχεια ο επίδοξος συγγραφέας πέταξε για το Μόντρεαλ. Ήταν η πρώτη από τις πολλές αποξενώσεις που θα ακολουθούσαν. Ήταν μια εποχή, βέβαια, που τα τηλέφωνα ήταν σπάνιο είδος και η επικοινωνία γινόταν με χειρόγραφες επιστολές. Αυτή η γλυκιά αγωνία του χωρισμού, ανυπόφορη αλλά γεμάτη ποιητική λαχτάρα, είναι κάτι αδιανόητο στην εποχή των γραπτών μηνυμάτων και του Snapchat.

Στην ταινία, υπάρχουν πλάνα του Κοέν σε συναυλία, που προλογίζει ένα τραγούδι μιλώντας για τη σχέση του με την Μαριάν. Στην αρχή, λέει, ζούσε μαζί της το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, μετά δύο μήνες, μετά δύο εβδομάδες, μέχρι που, λέει με μια ειρωνική απόδοση, ζει μαζί της δύο μέρες το χρόνο. Το λέει με ζεστασιά και ειρωνεία, αλλά μιλάει και για μια οδυνηρή αλήθεια.

«Ήταν αρκετά γυναικάς»

Υπήρξαν δουλειές στην Ύδρα, στο Μόντρεαλ και, δυστυχώς, στη Νέα Υόρκη. Για την επόμενη δεκαετία, ο Κοέν ερχόταν και έφευγε. Δύο μακροχρόνιες παραμονές στην Ύδρα παρήγαγαν δύο μυθιστορήματα, το The Favourite Game και το Beautiful Losers, ένα παράξενο, μυστικιστικό μυθιστόρημα. Ο Κοέν έπαθε νευρικό κλονισμό όταν ολοκληρώθηκε και, συνειδητοποιώντας ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να συντηρήσει πλήρως τον εαυτό του, πόσο μάλλον οποιονδήποτε άλλον, γράφοντας λογοτεχνία, έστρεψε την προσοχή του στη μουσική. Το 1966, η Τζούντι Κόλινς ηχογράφησε ένα τραγούδι που της έπαιξε ο Κοέν, το Suzanne, μαζί με το πολύ μεταγενέστερο Hallelujah, την πιο γνωστή του επιτυχία. Στη συνέχεια, ασχολήθηκε με τη σύνθεση τραγουδιών, την ηχογράφηση και την ερμηνεία και έγινε διεθνής σταρ. Τόσο απλά.

Το να είσαι ένας βασανισμένος τραγουδοποιός στα μέσα της δεκαετίας του 1960 με την κοκκαλιάρικη εμφάνιση και την αθόρυβα διεισδυτική προσωπικότητα του Κοέν δεν ήταν ένα σύνολο συνθηκών που θα προωθούσε τη μονογαμία. Το αντίθετο. Η Τζόνι Μίτσελ αποκάλεσε κάποτε τον Κοέν «ποιητή του μπουντουάρ» και παρ’ όλους τους τρόπους και την ευαισθησία του, ήταν ανίκανος να απορρίψει τον πλούτο των ευκαιριών που του παρουσιάστηκαν. Το γεγονός ότι ένα μεταγενέστερο άλμπουμ, σε παραγωγή Φιλ Σπέκτορ, είχε τίτλο Death of a Ladies’ Man δεν ήταν εντελώς ειρωνικό.

Υπάρχει μια αποκαλυπτική σκηνή στην ταινία στην οποία μια εντυπωσιακά όμορφη νεαρή γυναίκα τον προσεγγίζει, προφανώς με τη συντροφιά του φίλου της. Το μόνο που μπορεί να κάνει ο Κοέν είναι να μην την αποπλανήσει μπροστά στις κάμερες που τον παρακολουθούν. Όπως σχολιάζει η Γκόλντμαν: «Ήταν αρκετά γυναικάς. Ήταν πολύ ρομαντικός και επίσης υποθέτω ότι ήταν πολύ κ@υλωμένος. Αυτός είναι ένας ενδιαφέρων συνδυασμός».

Περίπου εκείνη την εποχή ο νεαρός Μπρούμφιλντ εμφανίστηκε στην Ύδρα. Η εισβολή αυτή αντιμετωπίζεται διακριτικά στην ταινία, με τον Άγγλο να ελαχιστοποιεί σκόπιμα τον ρόλο του, ώστε να μην αποσπάται η προσοχή από το ρομάντζο που βρίσκεται στο επίκεντρο της ταινίας. Αρχικά, έγραψε τον εαυτό του έξω από την αφήγηση, αλλά είναι ένα ιντερλούδιο που αξίζει τη θέση του στην ιστορία. Τον γοήτευσε η Ιλέν και τον ακολούθησε πίσω στην Αγγλία, ενώ στη συνέχεια ήρθε να τον επισκεφθεί στο πανεπιστήμιο στο Κάρντιφ.

Την πλήγωσε στη Νέα Υόρκη

«Υπήρχε μεγάλο ηλικιακό χάσμα μεταξύ μας» λέει. «Ήμουν πραγματικά έξω από τα νερά μου. Μου ήταν αρκετά δύσκολο να αγκαλιάσω αυτόν τον τεράστιο κόσμο».

Ένα χρόνο νωρίτερα, στην Ύδρα, η Ιλέν είχε γνωρίσει τον σπουδαίο ντοκιμαντερίστα DA Pennebaker, ο οποίος γύρισε την κλασική ταινία της αγγλικής συναυλιακής περιοδείας του Μπομπ Ντύλαν το 1965 Don’t Look Back, και πρότεινε στον Μπρούμφιλντ να εξετάσει το ενδεχόμενο της κινηματογραφικής δημιουργίας. «Απλώς μου έδειξε αυτόν τον κόσμο των δυνατοτήτων που δεν είχα καν φανταστεί» λέει.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο γιος του Pennebaker κατάφερε να ξεθάψει το φιλμ που γύρισε στην Ύδρα το 1967 και να το στείλει στον Μπρούμφιλντ κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μοντάζ. Δείχνει τη Μαριάν στα 32 της, μια ελκυστική και περήφανη γυναίκα που δεν διεκδικούσε κανένα δικαιώμα.

Αυτή και ο Μπρούμφιλντ ήταν μαζί για σχεδόν ένα χρόνο. Ο ίδιος λέει ότι εκείνη συνέβαλε καθοριστικά στο να τον ωθήσει να γυρίσει την πρώτη του ταινία, Who Cares?, το 1971, με θέμα την εκκαθάριση των φτωχογειτονιών. Έκτοτε έχει γυρίσει περισσότερες από 30 ταινίες, κερδίζοντας αμέτρητα βραβεία. Ανάμεσά τους υπήρξαν αρκετές πρώτης τάξεως ταινίες για μουσικούς, αν και το Marianne and Leonard είναι η καλύτερη από αυτές.

Ο Μπρούμφιλντ λέει ότι η Ίλεν παρέμεινε ερωτευμένη με τον Κοέν γι απάντα. Στο τέλος του κοινού τους έτους, πήγε στη Νέα Υόρκη για να προσπαθήσει να ξαναρχίσει τη σχέση μαζί του. Ο Κοέν έμενε στο φημισμένο ξενοδοχείο Chelsea στο Μανχάταν και έκανε παρέα με ανθρώπους όπως η Τζάνις Τζόπλιν (για την οποία έγραψε το Chelsea Hotel), η Τζόνι Μίτσελ και η Νίκο από τους Velvet Underground. Με τον γιο της, η Μαριάν μετακόμισε σε ένα υποβαθμισμένο διαμέρισμα στην οδό Κλίντον. Ένα βράδυ, έπεσε θύμα ληστείας στην είσοδο του σπιτιού της. Ο Κοέν την κράτησε σε απόσταση, ενημερώνοντάς την ότι το Chelsea Hotel δεν ήταν «η σκηνή της».

«Νομίζω ότι ήταν μια πολύ οδυνηρή εμπειρία για εκείνη» λέει ο Μπρούμφιλντ.

Σηματοδότησε το τέλος του δεσμού και εξίσου, καθώς η δεκαετία του 1960 έφτανε στο τέλος της, το τέλος μιας εποχής. Η λαμπερή υπόσχεση που αντιπροσώπευε η Ύδρα στην αρχή εκείνης της δεκαετίας σκοτείνιαζε σταδιακά, ώσπου ο μεγάλος έρωτας της Ιλέν έμοιαζε να εξαφανίζεται μέσα σε μια φούγκα διάλυσης στο κέντρο της Νέας Υόρκης. Όπως συνήθιζε να λέει ο Κοέν: «Όταν έχεις ζήσει στην Ύδρα, δεν μπορείς να ζήσεις πουθενά αλλού, ούτε στην Ύδρα».

Η Ύδρα ήταν «ένα πολύ σκληρό νησί»

Μια γενιά καλλιτεχνών είχε ξεκινήσει για να βρει τον εαυτό της, ένα ταξίδι που, στην περίπτωση της Ιλέν, περιελάμβανε την ψυχολογία του Jung, το I Ching, το LSD και διάφορες άλλες μόδες. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Κοέν, ασχολήθηκε επίσης με τη Σαηεντολογία. Όπως δείχνει ο Μπρούμφιλντ στην ταινία του, ελάχιστοι από αυτούς που συγκεντρώθηκαν στην Ύδρα βγήκαν είτε με την τέχνη τους βελτιωμένη είτε με τη ζωή τους πιο ταξινομημένη. Το διαζύγιο, η αυτοκτονία και η τρέλα ήταν μερικές από τις καταλήξεις που επιφύλασσε το ταξίδι. Ο εαυτός, όπως αποδείχθηκε, μπορούσε να είναι εγωιστικός και καταστροφικός.

Ενώ αποτίει φόρο τιμής στην ομορφιά και την απλότητά της, ο Μπρούμφιλντ λέει ότι η Ύδρα ήταν «ένα πολύ σκληρό νησί» που, για τους καλλιτέχνες, απαιτούσε «σιδερένια θέληση» για να πετύχει, αλλιώς το δέλεαρ του φτηνού αλκοόλ και των έτοιμων σχέσεων θα αποδεικνυόταν πολύ μεγάλο. Ο Κοέν είχε αυτή τη θέληση. Η επιτυχία που του έφεραν οι προσπάθειές του ήταν το ειδύλλιό του με τον Ίλεν.

Υπήρχαν και άλλοι παράγοντες. Σύμφωνα με τον Μπρούμφιλντ, ο οποίος συνάντησε τον Κοέν αρκετές φορές, ο τραγουδιστής ήθελε να αποκτήσει παιδιά με Εβραία γυναίκα, κάτι που η Ιλέν αποδέχτηκε, αν και πιστεύει ότι ήταν τεράστια απογοήτευση γι’ αυτήν το γεγονός ότι δεν απέκτησαν παιδί. Αλλά, λέει, «δεν ήταν κάποια που θα λυπόταν τον εαυτό της».

Πράγματι, ενώ η εμπειρία της στη Νέα Υόρκη της άφησε μια πικρή γεύση, η Ιλέν δήλωσε αργότερα για τον χρόνο της με τον Κοέν: «Αυτή η σχέση ήταν ένα δώρο για μένα. Και ένα δώρο για τον Λέοναρντ, θα μπορούσα επίσης να προσθέσω, για να μην υποτιμώ εντελώς τον εαυτό μου».

Η αρχή του τέλους

Το άτομο που αγωνίστηκε περισσότερο με την απομάκρυνση και την αβεβαιότητα που επέφερε η κοινή τους ζωή ήταν ο γιος της Ιλέν, ο Άξελ Τζούνιορ. Τον έστειλαν να φοιτήσει στο Summerhill, το πειραματικό σχολείο στο Σάφολκ. Εκεί υπήρχαν και άλλα παιδιά ομογενών της Ύδρας και, σύμφωνα με την τάση της εποχής, η Ιλέν πίστευε ότι το αδόμητο καθεστώς του, όπου τα μαθήματα ήταν προαιρετικά, θα ταίριαζε στον γιο της. Στην πραγματικότητα ήταν ανένταχτος και αναζητούσε απεγνωσμένα τη μητέρα του. Καθώς μεγάλωνε, ανέπτυξε ψυχολογικά προβλήματα και στη συνέχεια πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του μέσα και έξω από ιδρύματα.

Η Ιλέν διατήρησε τη σχέση της με την Ύδρα, επιστρέφοντας κάθε χρόνο, αλλά η παραμονή της έληξε απότομα το 1972, όταν μια νεαρή γυναίκα με ένα μωρό χτύπησε την πόρτα του σπιτιού που μοιραζόταν με τον Κοέν.

Ρώτησε την Ιλέν πότε θα μετακόμιζε. Αυτή ήταν η Σούζαν Έλροντ, η οποία, ανάλογα με το ποια εκδοχή πιστεύει κανείς, γνώρισε τον Κοέν στο ασανσέρ του ξενοδοχείου Chelsea ή σε μια συνάντηση της Σαηεντολογίας το 1969.

Σε κάθε περίπτωση, απέκτησαν δύο παιδιά μαζί πριν χωρίσουν, πικρά, το 1978.

Ο Κοέν θα ανακαλύψει τον Βουδισμό και θα ζήσει για αρκετά χρόνια σε ένα ησυχαστήριο, θα χάσει όλα του τα χρήματα από έναν μάνατζερ που εμπιστευόταν και θα κάνει μια περιουσία στα τέλη της ζωής του περιοδεύοντας σε όλο τον κόσμο. Συνέχισε να στέλνει χρήματα στην Ιλέν και στον γιο της πολύ καιρό μετά τον χωρισμό τους. Ανησυχούσε ιδιαίτερα για τον Άξελ, με τον οποίο είχε έρθει κοντά, και μίλησε στον Μπρούμφιλντ για το αγόρι όταν συναντήθηκαν.

Η επιστολή στο νεκροκρέβατο

Η Ιλέν επέστρεψε στη Νορβηγία για να ζήσει και βρήκε δουλειά ως γραμματέας σε μια εταιρεία που κατασκεύαζε πλατφόρμες πετρελαίου. Παντρεύτηκε έναν μηχανικό με τρεις κόρες από προηγούμενο γάμο και παρέμειναν μαζί μέχρι τον θάνατό της.

Λίγο πριν πεθάνει τον Ιούλιο του 2016 από λευχαιμία, ένας φίλος της, ο Ζαν Κριστιάν Μόλσταντ, επικοινώνησε με τον Κοέν, ο οποίος έστειλε ένα email στην πρώην αγαπημένη του, το οποίο ο Μόλσταντ διάβασε στην Ιλέν.

«Αγαπητή Μαριάν,

Είμαι λίγο πίσω σου, αρκετά κοντά για να σου πιάσω το χέρι. Αυτό το παλιό σώμα έχει παραιτηθεί, όπως και το δικό σου, και το ειδοποιητήριο έξωσης έρχεται από μέρα σε μέρα.

Δεν ξέχασα ποτέ την αγάπη σου και την ομορφιά σου. Αλλά αυτό το ξέρεις κι εσύ. Δεν χρειάζεται να σου πω τίποτε άλλο. Καλό ταξίδι, παλιόφιλε. Τα λέμε στο δρόμο. Με αγάπη και ευγνωμοσύνη.

Λέοναρντ»

Τέσσερις μήνες αργότερα, ο Κοέν πέθανε μετά από πτώση στο σπίτι του στο Λος Άντζελες.

Το 2019 περισσότερες από 50 ερωτικές επιστολές μεταξύ της Ιλέν και του Κοέν πωλήθηκε σε δημοπρασία για 870.000 δολάρια – τα χρήματα βοήθησαν να διασφαλιστεί το μέλλον του Άξελ Τζούνιορ.

Η σκηνή όπου η Ιλέν ακούει την ανάγνωση της επιστολής παρουσιάζεται στην ταινία του Μπρούμφιλντ. Είναι σαφές ότι, καθώς αντιμετωπίζει τον θάνατο με χάρη και χιούμορ, οι λέξεις αποτελούν ένα είδος ολοκλήρωσης, το απόλυτο βάλσαμο της θνητότητας.

*Με στοιχεία από theguardian.com