Ο Μαρξ επιστρέφει μέσω Ιαπωνίας

Δεν είναι το μόνο ιαπωνικό βιβλίο που βλέπει την παγκόσμια δυσφορία μέσα από ένα μαρξιστικό πρίσμα. Με εμφανές δέος, ο Λίο Λιούις έγραφε τις προάλλες στους «Financial Times» ότι στα βιβλιοπωλεία του Τόκιο, δίπλα στα βιβλία που υμνούν τις επιχειρήσεις, θεοποιούν τους ηγέτες τους και προσφέρουν στους αναγνώστες τα επτά κλειδιά της επιτυχίας, υπάρχουν και βιβλία που υπογραμμίζουν την ανάγκη να μπει φρένο στην οικονομική δραστηριότητα. Ενα από αυτά είναι μια εκδοχή του Κεφαλαίου σε μορφή μάνγκα. Το πιο δημοφιλές όμως, και το πιο ανατρεπτικό, είναι το βιβλίο του Κοχέι Σάιτο.

Γιατί είναι το πιο ανατρεπτικό; Επειδή ο 35χρονος συγγραφέας του δεν υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός έχει καλά και κακά στοιχεία ή ότι είναι αναγκαία η μεταρρύθμισή του. Αλλά ότι πρέπει να απαλλαγούμε τελείως απ’ αυτόν. «Στη χώρα μου με κατηγορούν ότι θέλω να γυρίσουμε πίσω στη (φεουδαρχική) περίοδο Εντο (1603-1868) και πιστεύω ότι η ίδια εικόνα επικρατεί στη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες», λέει ο Σάιτο στην «Guardian». «Αποτέλεσε μεγάλη έκπληξη έτσι για μένα το γεγονός ότι έχουν πουληθεί πάνω από 500.000 αντίτυπα του βιβλίου μου».

Στην εποχή του παγκόσμιου καπιταλισμού, σημειώνει ο συγγραφέας, πετύχαμε την ευημερία εξορύσσοντας νέους πόρους και προωθώντας τη μαζική παραγωγή και κατανάλωση. Αυτό όμως οδήγησε σε ένα παράδοξο, το οποίο πήρε τη μορφή της πανδημίας. Τα κακά νέα είναι ότι η Covid-19 δεν είναι ούτε η τελευταία ούτε η χειρότερη από τις κρίσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε. Η κλιματική αλλαγή είναι κάτι ακόμη πιο εφαλτικό.

Ο καπιταλισμός, όπως τον εννοεί ο Μαρξ, προχωρεί με τις ανεπτυγμένες χώρες να ανοίγουν συνεχώς νέα σύνορα ώστε να αποκτούν πρόσβαση σε φτηνή εργατική δύναμη και φυσικούς πόρους. Οι χώρες αυτές μεταβίβαζαν ως τώρα σε άλλες περιοχές το κόστος της ανάπτυξής τους, που περιλάμβανε ρύπανση, εκπομπές άνθρακα και καταστροφή του οικοσυστήματος. Τώρα όμως δεν υπάρχουν άλλα σύνορα για να ανοίξουν. Και βλέπουμε τυφώνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και ακραία καιρικά φαινόμενα στην Ευρώπη. Ακόμη και οι κάτοικοι του ανεπτυγμένου κόσμου δεν μπορούν έτσι να διαφύγουν από μια κρίση όπως η πανδημία ή η κλιματική αλλαγή.

Πρέπει λοιπόν να πατήσουμε φρένο. Κι αυτό δεν γίνεται με ημίμετρα, όπως το να αγοράζουμε οικολογικές σακούλες και να πίνουμε φραπέ με χάρτινα καλαμάκια. «Οι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης είναι το νέο όπιο των μαζών», λέει ο Σάιτο. «Συγκαλύπτουν το συστημικό πρόβλημα και μετατοπίζουν την ευθύνη στα άτομα, συσκοτίζοντας την ευθύνη των επιχειρήσεων και των πολιτικών».

Ο συγγραφέας είναι επιφυλακτικός όμως και με τις πολιτικές ενός «Πράσινου Νιου Ντιλ». Οσο η οικονομία αναπτύσσεται, λέει, η κατανάλωση ενέργειας και πόρων εξακολουθεί να αυξάνεται. Για να αντιμετωπίσουμε όμως την κλιματική αλλαγή πρέπει να μειώσουμε δραστικά τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Κι αυτό δεν συμβιβάζεται με την οικονομική ανάπτυξη. «Για να παράγουμε μεγάλες ποσότητες ηλεκτρικών αυτοκινήτων, ή φωτοβολταϊκών πάνελ, ή ανεμογεννητριών, πρέπει να εκμεταλλευθούμε περιορισμένους πόρους, όπως το λίθιο, τους οποίους αντλούμε κυρίως από λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές του κόσμου. Φοβάμαι ότι μια τέτοια κατάσταση θα οδηγήσει τελικά σε μια νέα μορφή ιμπεριαλισμού».

Mελετώντας τις σημειώσεις του Μαρξ, ο Σάιτο έπεσε πάνω στα «κοινά», όπως ονόμαζε o συγγραφέας του Κομμουνιστικού Μανιφέστου τα πράγματα που είναι απαραίτητα για την καθημερινή μας ζωή: νερό, ηλεκτρισμός, εκπαίδευση, ιατρική περίθαλψη, αλλά και η ίδια η γη. Στις κοινωνίες που υπήρχαν πριν από την ανάδυση του καπιταλισμού, όπως μια αυτοδιαχειριζόμενη αγροτική κομούνα της Ρωσίας ή μια μεσαιωνική κοινότητα της Γερμανίας, τα αγαθά αυτά τύγχαναν συλλογικής διαχείρισης από την κοινότητα και ήταν προσβάσιμα σε όλους. Ο Μαρξ πίστευε ότι θα έπρεπε να υπάρχει ένας έλεγχος αυτών των αγαθών, όχι όμως μέσα από ιδιωτικοποιήσεις ούτε εθνικοποιήσεις. «Αν μπορούσαμε να αυξήσουμε τον αριθμό αυτών των «κοινών»», λέει ο Σάιτο, «ίσως να πετυχαίναμε τη βιώσιμη και δίκαιη κοινωνία που ονειρευόταν ο Μαρξ».

Αν σας φαίνονται υπερβολικά απλά όλα αυτά, δεν έχετε άδικο. Αυτό όμως είναι το μυστικό του νεαρού ιάπωνα φιλοσόφου. Και αυτή είναι η μέθοδός του για να προκαλέσει στη χώρα του, κυρίως μεταξύ των νέων, μια συζήτηση για την κλιματική αλλαγή. Οπως λέει, το κρέας, τα αθλήματα και τα SUV πρέπει να φορολογηθούν πολύ περισσότερο για να αντισταθμιστεί η ζημιά που προκαλούν. Οπως πρέπει να περιοριστεί δραστικά και η διαφήμιση, που προωθεί μια ατελείωτη και περιττή κατανάλωση. «Μπορούμε να καταργήσουμε τη διαφήμιση», σημειώνει, «και κανείς δεν θα πάθει απολύτως τίποτα εκτός από τη διαφημιστική βιομηχανία».

Δεν γνώρισε την ανάπτυξη

Γεννημένος τη στιγμή που έπαιρνε έκταση στη χώρα του μια από τις μεγαλύτερες χρηματοπιστωτικές φούσκες της ιστορίας, ο Σάιτο ανήκει στη μια από τις δύο γενιές της Ιαπωνίας που ενηλικιώθηκαν χωρίς να γνωρίσουν την ανάπτυξη όπως την ήξεραν οι πρόγονοί τους. Αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Τόκιο, και γνωστός αρχικά ως μεταφραστής των μαρξιστικών ιδεών για τον σύγχρονο κόσμο, κέρδισε το 2018 το Deutscher Memorial Prize για το βιβλίο του «Ο Οικοσοσιαλισμός του Καρλ Μαρξ». Η επιτυχία του βιβλίου του για την «Ανθρωπόκαινο», το οποίο θα εκδοθεί του χρόνου στα αγγλικά και άλλες γλώσσες, τον ενθάρρυνε να δώσει μια συνέχεια. Πρόκειται για το «Πριν από τη Μεγάλη Πλημμύρα: ο Μαρξ και ο πλανητικός μεταβολισμός», που κυκλοφόρησε τον περασμένο μήνα και πηγαίνει ήδη περίφημα.