Το placebo της πίστης

Ως γνωστόν, το placebo είναι ένα εικονικό φάρμακο. Σε αντίθεση με τα αυθεντικά φάρμακα, στην περίπτωση του placebo δεν έχει την παραμικρή σημασία ποια είναι τα συστατικά του, αρκεί – εξυπακούεται – να μην είναι συστατικά επιβλαβή: σε ένα placebo, λόγου χάριν, μπορείς να βάλεις ζαχαρίνη, αλλά δεν μπορείς να βάλεις χλωρίνη. Το ουσιώδες είναι να πρόκειται για συστατικά που θεωρητικά θα έχουν «ουδέτερη» επίδραση στον οργανισμό του ασθενούς, ούτε θα τη «βελτιώσουν», ούτε θα την «επιδεινώσουν». Θεωρητικά, λέμε, πάντα – κι έχουμε λόγο σοβαρό που το λέμε.

Είναι ακριβώς ο λόγος που τα placebo χρησιμοποιούνται ευρύτατα στις φαρμακευτικές έρευνες κι επενεργούν ως «δοκιμαστήρια» των αυθεντικών φαρμάκων. Βλέπετε, ορισμένες φορές, τα placebo διαψεύδουν την αναμενόμενη «ουδέτερη» επίδρασή τους κι επιφέρουν θετικά αποτελέσματα στην υγεία του ασθενούς. Κάτι τέτοιο συμβαίνει όταν τα αίτια της ασθένειας είναι ψυχογενή – ένα ψυχολογικό «μπλοκάρισμα», με άλλα λόγια, του νευρικού συστήματος – και σίγουρα είναι ακόμη αναστρέψιμα. Ενα placebo, φερειπείν, μπορεί να κάνει «θαύματα» σε καταστάσεις υστερίας (εδώ εντοπίζεται και η αιτία που οι πάσης φύσεως υστερικοί προτιμώνται πάντοτε ως «ατραξιόν» από τους πάσης φύσεως εξορκιστές), αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε στην περίπτωση ενός παραπληγικού, ενός ανίατα τυφλού ή ενός πεθαμένου. Οπως το δούλεμα, έτσι και το placebo, έχει τα όριά του.

Οι ιδιότητες του placebo είναι γνωστές στους μάγους της φυλής από τους προϊστορικούς χρόνους. Εάν έμπαινες στο μάτι του μάγου και σε καταριόταν να πεθάνεις, ήταν εξαιρετικά πιθανό να πεθάνεις πράγματι, από τη στιγμή που ήσουν απολύτως πεπεισμένος ότι η κατάρα του μάγου πάντα πιάνει τόπο: μιλάμε για «αυθυποβολή» μέχρι θανάτου. Εάν πάλι προφήτευε κάτι πιο εξειδικευμένο, όπως ότι θα σε καταπλακώσει ένα δέντρο στην άκρη του δάσους, ίσως και να χρειαζόταν λίγη βοήθεια ο μάγος εκ μέρους «εξωτερικών συνεργατών».

Το βέβαιο είναι πως οι πνευματικοί κληρονόμοι των μάγων, οι ιερείς τόσο των πολυθεϊστικών όσο και των μονοθεϊστικών θρησκειών, αξιοποίησαν τη «θαυματουργή» επενέργεια του placebo με ό,τι τους βρισκόταν πρόχειρο: κρανία, κόκαλα, κάστανα, παντόφλες, εσθήτες, ζώνες κ.ο.κ. Αμφιβάλλω εάν πέρασε ποτέ από το μυαλό εκείνων των πιονέρων μάγων ότι κάποια μέρα το placebo θα είναι η απαραίτητη πρώτη ύλη σε μια ανθηρή παγκόσμια βιομηχανία «θαυμάτων».

Γιατί όμως να μας ενοχλεί τόσο πολύ το placebo της πίστης οπουδήποτε, εάν – όπως και το φαρμακευτικό placebo – στην πλειονότητα των περιπτώσεων δεν κάνει τίποτε και σε ορισμένες κάνει καλό; Κατ’ αρχάς το «δεν κάνει τίποτε» είναι μάλλον ανακριβές και χρειάζεται να προσθέσεις έναν αστερίσκο σκεπτικισμού: στο «τίποτε» του placebo οφείλεις να συνυπολογίσεις και τις πιθανόν μοιραίες συνέπειες από την εγκατάλειψη της εγκεκριμένης θεραπευτικής αγωγής. Οσον αφορά τη δεύτερη περίπτωση, τις ψυχογενείς ασθένειες όπου το placebo μπορεί και να επενεργήσει θετικά, επιτρέψτε μου να επιμείνω πάλι στη φαρμακευτική αναλογία.

Πώς θα σας φαινόταν ένα φαρμακείο δίχως αυθεντικά φάρμακα, μονάχα με φάρμακα placebo, όπου τα δεύτερα θα υπεξαιρούσαν την ονομασία και τις ιδιότητες από τα πρώτα; Εδώ το placebo για τον καρκίνο, στο πάνω ράφι για τη χολέρα, στο δίπλα για την άνοια… Ακόμη χειρότερα: πώς θα σας φαινόταν εάν ο επαγγελματίας φαρμακοποιός placebo σας έστελνε για θεραπεία στον αυθεντικό φαρμακοποιό της γειτονιάς σας και, εάν η θεραπεία με τα αυθεντικά φάρμακα πετύχαινε, ισχυριζόταν ότι η επιτυχία της οφείλεται αποκλειστικά στα δικά του φάρμακα placebo, εάν πάλι αποτύγχανε, ότι σας πήρε στον λαιμό του ο αυθεντικός φαρμακοποιός; Ρητορικό το ερώτημα. Δεν συμβαίνουν αυτά τα πράγματα.