Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Τα σπουδαιότερα προβλήματα εις μίαν Δημοκρατίαν είναι τα εκπαιδευτικά

Είναι ανάγκη να διαπαιδαγωγηθή πολιτικώς ο λαός […] να κατισχύση το δημοκρατικόν πνεύμα. […] Μ’ αυτό δεν εννοούμεν μόνο πρόγραμμα περιλαμβάνον την κατάργησιν του θεσμού της Βασιλείας, αλλά το ξερρίζωμα από την ψυχήν των ανθρώπων κάθε υποτελείας. Απαιτείται αναγνώρισις υπό των πλειοψηφιών ίσων πολιτικών δικαιωμάτων και εις τας μειοψηφίας. […] Άλλαι αρχαί αναπόσπαστοι από την δημοκρατικήν ιδέαν είναι η οργάνωσις του Κράτους και η λειτουργία του κατά τρόπον εξασφαλίζοντα εσωτερικώς μεν την κατάλληλον χρησιμοποίησιν των τιμίων και των ικανών, ισότητα απέναντι πάντων των πολιτών, αδιακρίτως τάξεως, εθνότητος, θρησκείας ή φύλου, σεβασμού απολύτου του ανθρώπου ως της ανωτάτης ηθικής αξίας […]. Θα ήτο αναχρονισμός ασυγχώρητος εάν εφανταζόμεθα ότι η δημοκρατία ημπορεί να σημαίνη μόνον ωρισμένα πολιτικά δικαιώματα και ωρισμένην πολιτειακήν οργάνωσιν. Η πολιτική ισότης και ελευθερία, η κατάργησις κάθε θετής πολιτικής επιβολής εκ των άνω, είναι αγαθόν ατελές και δεν επιτυγχάνει πλήρως τον σκοπόν του εφόσον δεν συμβαδίζει μ’ αυτόν οικονομική ανεξαρτησία και ισότης, δηλ. δημιουργία εξίσου δι’ όλους ευνοϊκών συνθηκών προς ανάπτυξιν και προαγωγήν των. […] Η μορφή του πολιτεύματος δεν είναι το άπαντον της δημοκρατικής ιδεολογίας, θα ήτο δε μάλιστα δυνατόν το πολιτειακόν ζήτημα να τεθή εις δευτέραν μοίραν απέναντι των άλλων δημοκρατικών αρχών. Αλλά ιστορική ανάγκη θέτει την κατάργησιν του θεσμού της Βασιλείας εις την πρώτην γραμμήν. Διότι ο θεσμός αυτός από το 1918 εις τίποτε άλλο δεν εχρησίμευσε παρά εις το να δηλητηριάζη την ψυχήν του λαού. […] Νομίζω ότι και μόνον διά της εγκαθιδρύσεως της δημοκρατίας θα ήτο δυνατόν να αποκτήση ο λαός την παλαιάν του αυτοπεποίθησιν και το ανώτερον ηθικόν που του χρειάζεται προς συνέχισιν του αγώνος και εξασφάλισιν των εθνικών του δικαίων.

(14-15 Ιουλίου 1922, εφ. «Ελεύθερος Τύπος», Πολιτικά Κείμενα Αλ. Παπαναστασίου, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα, 1957, σελ. 332-334)

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου σε νεαρή ηλικία

Η δημοκρατική κίνησις εξεπορεύθη από την αγωνίαν του Έθνους. […] Αλλά η Δημοκρατία δεν είναι απλούς τύπος, δεν είναι έννοια στενή, αλλά πλατειά, τείνει να αγκαλιάση ολόκληρον τον δημόσιον βίον και αυτόν ακόμη τον οικονομικόν και τον κοινωνικόν. Δεν περιλαμβάνει μόνον την πληρότητα της πολιτικής ελευθερίας. Είναι ουσία, περιέχει την εξασφάλισιν της ικανοποιήσεως των κοινωνικών αναγκών, των μεγάλων λαϊκών συμφερόντων. […] Όταν εκοιτάξαμεν γύρω μας, αντελήφθημεν ότι πολλοί από εκείνους που ευρίσκοντο εις τας τάξεις μας ήσαν μόνον αντιβασιλικοί ή και μόνον αντιδυναστικοί, δεν ήσαν πραγματικοί δημοκρατικοί. […] Ό,τι ημπορεί να εμποδίση βιαίας ανατροπάς είναι η ακώλυτος λειτουργία των φιλελευθέρων θεσμών, οι οποίοι επιτρέπουν να έρχωνται εις το φως της ημέρας όλαι αι ιδέαι και να αγωνίζωνται αγώνα φανερόν ο οποίος συντελεί να διαφωτίζεται ο λαός. […]

(12 Φεβρουαρίου 1926, λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου, Πολιτικά Κείμενα Αλ. Παπαναστασίου, σελ. 511 επ.)

Ένα από τα σημαντικώτερα γνωρίσματα του σημερινού πολιτισμού είναι ότι καθένας είναι ελεύθερος να εκφράζη τας σκέψεις του, ότι δεν αναγνωρίζεται εις τα ζητήματα της σκέψεως καμμιά αυθεντία, ότι καμμία ιδέα ή θεσμός δεν έχει τεθή τόσον υψηλά ώστε να μην επιτρέπεται να ασκηθή επ’ αυτού ελευθέρα κριτική.

(24 Μαΐου 1908, εφ. «Δικαιοσύνη», Πολιτικά Κείμενα Αλ. Παπαναστασίου, σελ. 1)

Εξ αριστερών, Αλ. Παπαναστασίου, Γ. Καφαντάρης και Ελ. Βενιζέλος το 1933

Πώς ημπορείτε να εμποδίσετε τον Ελληνικόν λαόν να μεταμορφώση ολίγον κατ’ ολίγον την γλώσσαν του; Δύνασθε να εκδώσετε οιασδήποτε θέλετε επιταγάς: δεν τας φοβούμαι εγώ, ο οποίος είμαι θαυμαστής της δημοτικής γλώσσης, διότι η γλώσσα είναι το κατ’ εξοχήν δημοκρατικόν άνθος της ανθρώπινης ψυχής και δεν ανέχεται κανένα τύραννον. Ουδείς νομοθέτης δύναται να εμποδίση την εξέλιξίν της.

(26 Φεβρουαρίου 1911, αγόρευση στη Β’ Αναθεωρητική Βουλή – Πολιτικά Κείμενα Αλ. Παπαναστασίου, σελ. 93)

Τα σπουδαιότερα προβλήματα εις μίαν Δημοκρατίαν είναι τα εκπαιδευτικά. Η Δημοκρατία πρέπει να γίνη ένας παμμέγιστος και πολυσχιδής εκπαιδευτικός οργανισμός καλλιεργών την μάθησιν όλων των πολιτών και διαπλάττων τον χαρακτήρα και τα ήθη των.

(11-12 Οκτωβρίου 1926, συνέντευξη στην εφ. «Ελεύθερος Τύπος», Πολιτικά Κείμενα Αλ. Παπαναστασίου, σελ. 529)

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, διακεκριμένος αρκάς πολιτικός και κοινωνιολόγος, ευρέως γνωστός ως ο Πατέρας της Δημοκρατίας, απεβίωσε στις 17 Νοεμβρίου 1936, σε ηλικία 60 ετών.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου (έργο του Κωνσταντίνου Παρθένη, προσωπογραφία της συλλογής του ΑΠΘ).