Φώτης Καφάτος: Ο πρωτεργάτης

Στις 2 Οκτωβρίου 2010 είχε πραγματοποιηθεί συνάντηση των πρώτων αποφοίτων του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με την ευκαιρία της συμπλήρωσης σαράντα ετών από την ίδρυσή του.

Παλαιοί συμφοιτητές και συμφοιτήτριες, περισσότεροι από τριάντα, είχαν ξανασμίξει ύστερα από πολλά χρόνια. Το «παρών» στη συνάντηση αυτήν είχε δώσει και ο διεθνώς καταξιωμένος βιολόγος, ερευνητής και δάσκαλος Φώτης Καφάτος, καθηγητής των πρώτων αυτών αποφοίτων στις αρχές της δεκαετίας του ’70.

Αδύνατος, με λαμπρό όμως βλέμμα, ο Καφάτος είχε πει τα ακόλουθα στους αλλοτινούς μαθητές του:

«Ο πατέρας μου είχε μια τάση όταν συγκινιόταν να κλαίει. Δεν θέλω να είμαι ο δεύτερος κατηγορούμενος. Χάρηκα πολύ με τη συνάντησή μας σήμερα. Το ’χετε κάνει σαφές ότι σήμαινα πολλά για σας. Και σεις σημαίνατε πολλά για μένα, όχι μόνο επειδή ήσασταν οι πρώτοι, πολλοί από σας εξαιρετικής ποιότητας μαθητές. Η παρουσία της τάξης ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Υπάρχει αυτή η κοινότητα που είναι τόσο ζωντανή όπως τότε. Νιώθω χαρά και ενθουσιασμό που έγινε αυτή η συνάντηση. Ένας καλός δάσκαλος περνάει από τον κόσμο έχοντας προσφέρει στους άλλους. Πρέπει να συνεχιστεί. Ήδη είπα σε μερικούς ότι έχω αποφασίσει, αν είμαι καλά, να γράψω τα απομνημονεύματά μου. Ένα κεφάλαιο θα είναι αφιερωμένο στον καθηγητή μου του γυμνασίου. Ένα άλλο σε σας: η δικιά σας η γενιά ήταν κάτι πολύτιμο. Μου δώσατε όσα πήρατε κι εσείς από μένα. Στήσατε τη Βιολογία στην Ελλάδα. Φτιάξαμε μια ιστορία. Ευχαρίστως να τα περιλάβω στα απομνημονεύματά μου. Η καταπληκτική δουλειά που κάνατε έδωσε κάτι πολύτιμο. Να κρατήσουμε τη μνήμη και τη φλόγα».

Ο Καφάτος και πάλι, πολύ παλαιότερα, τον Ιανουάριο του 1973, ένα μόλις μήνα μετά την άφιξή του στην Ελλάδα από το Χάρβαρντ, έγραφε μεταξύ άλλων τα εξής στην εισαγωγή των πανεπιστημιακών σημειώσεών του:

«Η Βιολογία είναι σήμερα η πιο σφριγηλή από τις θετικές επιστήμες. Στα 20 χρόνια από την ανακάλυψη πως το DNA έχει δομή διπλής έλικας, έχουν αλλάξει ριζικά το περιεχόμενο κι οι αρχές της επιστήμης αυτής. […]

Μα το πιο σημαντικό στοιχείο της σύγχρονης Βιολογίας δεν είναι οι πληροφορίες αλλά το κλίμα της. Είναι ένα κλίμα ελεύθερο και δημιουργικό, που δε δέχεται αυθεντίες και κριτικάρει κάθε τι το παραδεδεγμένο, αλλά και που ατενίζει το μέλλον με αισιοδοξία. Στα δημιουργικά εργαστήρια οι καθηγητές και οι φοιτητές δουλεύουν πλάι πλάι στην έρευνα, με βάση την ισότητα και τον αλληλοσεβασμό. Ανταλλάσσουν διαρκώς ιδέες, και κανείς δεν ξενίζεται πως οι πιο δημιουργικές συχνά προέρχονται από τους εικοσάχρονους. Το κλίμα αυτό είναι σημαντικό, γιατί επιστήμη δεν είναι ένα σύνολο πληροφοριών, αλλά ένας τρόπος της σκέψεως. Είναι μια στάση αμφιβολίας για κάθε τι το παραδεκτό, μια στάση αυτοπεποιθήσεως πως ναι, μπορούμε να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και πού πάμε, και να επέμβουμε. Στη χρυσή της αυτήν εποχή, δεν είναι παράξενο πως η Βιολογία τραβάει σήμερα δημιουργικά νέα μυαλά από τη χημεία, τη φυσική και τα μαθηματικά».

Από τα πολυάριθμα –εξόχως τιμητικά για τον αείμνηστο καθηγητή– κείμενα των πρώτων φοιτητών του Καφάτου, τα οποία είχαν συμπεριληφθεί –όπως και τα προαναφερθέντα– στην έκδοση «Φώτης Καφάτος – Με τα μάτια των πρώτων φοιτητών του», ξεχωρίσαμε τα ακόλουθα:

Είναι σαφές ότι ο Φώτης Καφάτος καθόρισε την κατεύθυνση και την πορεία της επιστημονικής και επαγγελματικής μου ζωής. Αρχικά νέος, πρωτοπόρος και αντισυμβατικός αλλά και αυστηρός πανεπιστημιακός δάσκαλος, τάραξε τα νερά στο Τμήμα Βιολογίας της Αθήνας. Μας έδειξε άλλους δρόμους, δύσκολους αλλά πλούσιους σε περιεχόμενο, φαντασία και προοπτικές. 1973 και ’74 θυμάμαι στην «καθημερινότητά» μας συνυφασμένα τη Βιολογία στα υπόγεια της Νομικής Σχολής, τις συγκεντρώσεις στο κέντρο της Αθήνας, τα ριζίτικα στον Ψηλορείτη…

Ο Φώτης, όντας μόλις 34 χρονών, με μακριά μαλλιά και μούσι, έπεισε τους υποψιασμένους αλλά αμήχανους γονείς μου ότι οι «μεταπτυχιακές σπουδές στις ΗΠΑ» είναι η επιλογή για όποιον το θελήσει.

Η μετάβαση στις ΗΠΑ για μεταπτυχιακές σπουδές, αν και επίπονη, γιατί οι καιροί καλούσαν το πνεύμα και το συναίσθημα πίσω σε άλλα συνταρακτικά δρώμενα, με οδήγησε να «ξανασπουδάσω» στο κέντρο των επιστημονικών ανακαλύψεων και επαναστάσεων στη Μοριακή Βιολογία. Την δεκαετία 1974-84, στη Βοστώνη, μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά κορυφαίους επιστήμονες, τα ερωτήματα που έθεταν και τα ευρήματά τους ακόμα στην ιδεαλιστική τους εποχή.

Μεταξύ των κορυφαίων, ο Φώτης Καφάτος, με τον πειστικό και σαγηνευτικό λόγο του, αλλά κυρίως με το προσωπικό του παράδειγμα, μας έδειξε τον τρόπο έρευνας και δημιουργικής σκέψης. Ο ίδιος πάντα με γρήγορη, θετική και συνθετική σκέψη, πηγή αισιοδοξίας και ψυχικής τόνωσης. Χαρισματικός επιστήμονας, χαρισματικός συγγραφέας και εμπνευστής δημιουργικών στόχων.

Ο Φώτης Καφάτος, εκτός από τη διεθνώς αναγνωρισμένη καριέρα του, για μένα είναι ο άνθρωπος που εδραίωσε τη σύγχρονη Βιολογία στην Ελλάδα. Δημιούργησε σχολή επιστημονικών αντικειμένων αλλά κυρίως ιδεών και νοοτροπίας.

Το Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας και το Τμήμα Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης πιστεύω πως δεν θα υπήρχαν χωρίς την εμμονή και επιμονή του Φώτη. Του το χρωστάμε. Η συνέχεια βέβαια βασίστηκε στη δουλειά και την αφοσίωση των συναδέλφων μου. Ο σπόρος φύτρωσε…

Δέσποινα Αλεξανδράκη, ομότιμη καθηγήτρια Αναπτυξιακής – Μοριακής Βιολογίας, Τομέας Βιοχημείας, Μοριακής Βιολογίας & Βιολογίας Κυττάρου & Ανάπτυξης, Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης

Η πρώτη μου εντύπωση όταν πρωτοήλθε ο Φώτης Καφάτος στο πανεπιστήμιο, ήταν η εικόνα ενός απλού και προσιτού ανθρώπου, σε αντίθεση με το μοντέλο των καθηγητών που είχαμε μέχρι τότε γνωρίσει, καθηγητών κλεισμένων στα γραφεία τους, που επέτρεπαν ελάχιστη προσωπική επαφή, πολλοί από αυτούς με την αλαζονεία της εξουσίας.

Η πρώτη έκπληξη ήταν οι σημειώσεις που μοίρασε. Ήταν η πρώτη φορά που διαβάζαμε επιστημονικά κείμενα γραμμένα στη δημοτική, σε μια απλή, στρωτή και απόλυτα κατανοητή γλώσσα. Θυμάμαι την αντίδρασή μου όταν διάβασα την έκφραση «δεσμοί άνθρακα-άνθρακα» αντί για το «δεσμοί άνθρακος-άνθρακος». Μου φάνηκε πολύ ασυνήθιστο, έξω απ’ ό,τι είχαμε μάθει. Και εκείνο το cot που προφέρεται μεταξύ κοτ και κατ! Ίσως πολλοί δεν γνωρίζουν ότι του είχε επιτεθεί η εφημερίδα Εστία γράφοντας για το νεαρό καθηγητή που είχε φέρει τη μαλλιαρή (τη δημοτική δηλαδή) στο πανεπιστήμιο.

Η σημασία που έδινε ο Φώτης Καφάτος στη γλώσσα δεν περιορίστηκε στα γραπτά του. Συμμετείχα τακτικά στις απογευματινές συγκεντρώσεις στο εργαστήριο Γενικής Βιολογίας, στα υπόγεια της Νομικής, όπου είχε ξεκινήσει την προσπάθεια δημιουργίας ενός λεξικού βιολογικών όρων. Ατέρμονες συζητήσεις στις οποίες, εκτός από εμάς, συμμετείχαν και άλλοι επιστήμονες εκτός πανεπιστημίου.

Ο Φώτης υπήρξε και σύμβουλός μας στις δύσκολες μέρες της αντίστασης κατά της δικτατορίας. Για πολλές από τις δραστηριότητές μας την εποχή εκείνη, τον συμβουλευόμασταν, και παρ’ όλο που ίσως βρισκόταν σε δύσκολη θέση, πάντα είχε μια καλή συμβουλή.

Εκτός από τα μαθήματα, υπήρχε και η κοινωνική ζωή, και ο Φώτης ήταν πάντα κοντά μας στις εκπαιδευτικές αλλά και σε άλλες εκδρομές παρέα με την οικογένειά του.

[…]

Ο Φώτης Καφάτος μαζί με τον Γιάννη Ματσάκη ήταν οι καθηγητές μας που αποτέλεσαν δύο πολύ φωτεινούς φάρους στη σκοτεινή εποχή των φοιτητικών μας χρόνων και μας μπόλιασαν με αρχές και αξίες που μέχρι σήμερα εξακολουθούμε να διατηρούμε.

Αναστάσιος (Τάσος) Λεγάκις, αναπληρωτής καθηγητής Ζωικής Ποικιλότητας, Τομέας Ζωολογίας – Θαλάσσιας Βιολογίας, Τμήμα Βιολογίας του ΕΚΠΑ

Ήταν χειμώνας του 1971, νομίζω, στο αμφιθέατρο της Νομικής. Ο καθηγητής μπαίνει στο αμφιθέατρο. Άψογο ντύσιμο με σκούρο κουστούμι και σκούρα γραβάτα. Ο βοηθός τρέχει να του βγάλει το παλτό. Στην παράδοση ο καθηγητής χρειάστηκε το μακρύ χάρακα, για να μας δείξει κάτι στον πίνακα. Απλώνει το χέρι, κοιτώντας τον πίνακα, και ο βοηθός τρέχει και του βάζει το χάρακα στο χέρι. Τελειώνει την παράδοση και βάζει ένα μακρύ πούρο στο στόμα του, κοιτώντας το υπερπέραν. Ο βοηθός ξανατρέχει και του ανάβει το πούρο.

Αν πρέπει να σπουδάσω, σκέφτηκα, για να γίνω υπηρέτης και να ανάβω τα πούρα του καθηγητή, να μου λείπει. Οι φοιτητές που δεν έχουν την καλύτερη σχέση με το βιβλίο, κάτι τέτοια ψάχνουν, για να δικαιολογήσουν τη στάση τους. Ένα χρόνο μετά κυκλοφορεί η φήμη ότι έρχεται στο Βιολογικό ο Φώτης Καφάτος. Δεν είχα ακούσει ποτέ πριν κάτι γι’ αυτόν. Ακούγονταν διάφορα, Χάρβαρντ, DNA, Watson & Crick και άλλα τέτοια. Κάποια στιγμή έρχεται. Ήταν πραγματικά έκπληξη, να δω ένα νέο παλικάρι, γύρω στα 33 ή 34, με καρό πουκάμισο και κοτλέ παντελόνι, αλλά με ένα αφοπλιστικό χαμόγελο, που σε κέρδιζε, πολύ πριν σου μιλήσει. Ένα πρωί βρέθηκα στο γραφείο του με άλλα παιδιά. «Τι μαθαίνουμε εδώ, παιδιά;» ρώτησε. «Βιολογία» του απαντάμε γελώντας. «Όχι», μας λέει, με το γλυκό, αφοπλιστικό χαμόγελό του, «εδώ μαθαίνουμε, όταν έχουμε μία ερώτηση, πώς θα ανατρέξουμε στη βιβλιογραφία για να βρούμε την απάντηση».

Χρόνια αργότερα –η συνειδητοποίηση δεν έρχεται σε όλους νωρίς– κατάλαβα ότι ΔΑΣΚΑΛΟΣ, με κεφαλαία γράμματα, είναι αυτός που ανοίγει νέους δρόμους στη σκέψη. Δεν γίνεται όλοι οι φοιτητές να γίνουν μεγάλοι επιστήμονες. Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ, όμως, μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους και σ’ αυτούς που δεν έγιναν μεγάλοι επιστήμονες, χαρακτηρίζοντας τον τρόπο σκέψης και την πορεία τους.

Αγαπημένε μου Φώτη, ΔΑΣΚΑΛΕ μου, δεν κατάφερες να με κάνεις μεγάλο βιολόγο. Αποδεικνύοντας, όμως, για μια ακόμη φορά, ότι το περιβάλλον δημιουργεί χαρακτήρες, επηρέασες την πορεία μου και θα στ’ οφείλω.

Δημήτρης Ασημομύτης, επιχειρηματίας

Πρωτεργάτης –η λέξη στην κυριολεξία της. Από όπου περνάει, από την έρευνα και τη διοίκησή της από κορυφαία μετερίζια, μέχρι την προσωπική θέση για τα πράγματα και την ανθρώπινη επαφή, αφήνει βαθύ αποτύπωμα. Σαν αυτό που άφησε και σε μας, τους πρώτους Έλληνες φοιτητές του. Τόσα χρόνια μετά, τέτοιες προσωπικότητες φαίνεται ακόμη να είναι δυσεύρετες…

Μαρία Θεσσαλού, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ζωολογίας Ασπονδύλων, Τομέας Ζωολογίας – Θαλάσσιας Βιολογίας, Τμήμα Βιολογίας του ΕΚΠΑ

Ο Φώτης Καφάτος απεβίωσε στις 18 Νοεμβρίου 2017, σε ηλικία 77 ετών.

*Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από την έκδοση «Φώτης Καφάτος – Με τα μάτια των πρώτων φοιτητών του».