Η αναλογία με τον κανιβαλισμό έχει χρησιμοποιηθεί σε διάφορες πτυχές της συζήτησης για τα κοινωνικά πράγματα. Βοηθούν σε αυτό οι πολλαπλές σημασίες που μπορεί να έχει η έννοια, από την τελετουργική κατανάλωση ανθρώπινης σάρκας, στην πρακτική της λεηλασίας μιας επιχείρησης ή μιας εγκατάστασης για να χρησιμοποιηθεί ο εξοπλισμός της, στο αστρικό φαινόμενο όπου ένα ουράνιο σώμα «καταπίνει» ένα άλλο και σε συμβολικές εικόνες όπως αυτές του ουροβόρου. Από αυτή την πολλαπλότητα σημάνσεων εμπνέεται η αμερικανίδα φιλόσοφος Νάνσυ Φρέιζερ, για να περιγράψει το κοινωνικό σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε, στη σημερινή μορφή και δυναμική του, στο βιβλίο της Cannibal Capitalism (Κανιβαλικός καπιταλισμός), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Verso.

Πώς μπορούμε να συνδέσουμε εκμετάλλευση, αποστέρηση, ρατσισμό, σεξισμό, οικολογική καταστροφή

Ουσιαστικά, η Φρέιζερ προσπαθεί να απαντήσει ένα θεωρητικό ζήτημα που αφορά την αναπαραγωγή του πλέγματος κοινωνικών σχέσεων που συνηθίσαμε να ονομάζουμε καπιταλισμό, δηλαδή το εάν μπορούμε να συναρθρώσουμε θεωρητικά, ως τμήμα της ίδιας συστημικής μορφής, τα φαινόμενα της οικονομίας της αγοράς, την επίμονη αναπαραγωγή του ρατσισμού, τη διάσταση των έμφυλων διακρίσεων και την οικολογική καταστροφή, ή εάν αντίθετα θα πρέπει να τα δούμε στην αυτονομία τους. Ερώτημα που έχει και πολιτικές και όχι μόνο θεωρητικές προεκτάσεις, καθώς αφορά το εάν και κατά ποσό μπορούμε να στοχαστούμε κινήματα με έναν κοινό στρατηγικό στόχο, ή απλώς τη διαθεματική συνύπαρξή τους.

Η πρώτη διαπίστωση της Φρέιζερ είναι ότι δεν πρέπει να μείνουμε μόνο στη διάσταση της εκμετάλλευσης. όπως αυτή προκύπτει από το συνδυασμό ανάμεσα στην ιδιωτική ιδιοκτησία, την εμπορευματοποίηση της ελεύθερης εργασιακής δύναμης, την αυτοεπεκτεινόμενη αξία και τον καθοριστικό ρόλο της αγοράς. Υπάρχει, επιπλέον, η καθοριστική πλευρά της αποστέρησης, όχι μόνο στην ιστορική διάσταση της λεγόμενης «πρωταρχικής συσσώρευσης», αλλά και στη συνεχή και συχνά βίαιη επέκταση σε νέες μορφές απόσπασης πόρων από κοινότητες. Σε αυτήν προστίθεται η κρίσιμη διάσταση της κοινωνικής αναπαραγωγής, που είναι το πεδίο της αναπαραγωγής έμφυλων ρόλων, της «φροντίδας», της απλήρωτης εργασίας στο νοικοκυριό. Έπειτα είναι η οικολογική διάσταση, το «μεταβολικό ρήγμα» που επάγει ο καπιταλισμός, ενώ σημασία έχουν και οι πολιτικές μορφές που συνδέονται με την ανάδυσή του και που δείχνουν ότι δεν μπορούμε να μιλάμε απλώς για ένα «οικονομικό σύστημα». Οι αντιφάσεις (και αντίστοιχα κρισιακές τάσεις) που το διαπερνούν είναι οικολογικές, κοινωνικές, πολιτικές και αυτές που αφορούν τη ρατσιστική/ ‘αυτοκρατορική’ διάσταση.

Η Νάνσυ Φρέιζερ

Ένα σύστημα με κανιβαλικές τάσεις

Οι «κανιβαλικές» τάσεις που αναπτύσσονται εντός αυτού του συστήματος είναι, κατά την Φρέιζερ, είναι ποικίλες. Καταρχάς, επιμένει ότι «ο καπιταλισμός είναι δομικά ρατσιστικός», καθώς συνδυάζει την εκμετάλλευση και την αποστέρηση και άρα πάντα υπάρχει ένα σύνολο εργασιών με στοιχεία εξάρτησης και εξαναγκασμού που δεν αναλογούν στην έννοια της «ελεύθερης εργασίας» και εξηγούν την αναπαραγωγή του ρατσισμού. Η δεύτερη τάση είναι ο τρόπος που απομυζά φροντίδα, «κανιβαλίζοντας» ουσιαστικά τις δυνατότητες κοινωνικής αναπαραγωγής που υπάρχουν, διαμορφώνοντας το έδαφος για διαρκείς κοινωνικές κρίσεις. Η τρίτη διάσταση αφορά τον τρόπο που μια καπιταλιστική οικονομία αντιμετωπίζει οτιδήποτε είναι έξω από αυτή και ιδίως τη φύση, μια σχέση που κατά τη Φρέιζερ είναι δομικά εξορυκτική και άρα κανιβαλική, καταναλώνοντας  βιοφυσικό πλούτο και σωρεύοντας διαρκώς οικο-καταστροφές, παρά τις προσπάθειες για έναν «πράσινο καπιταλισμό». Η τέταρτη διάσταση αφορά τη διαρκή ένταση ανάμεσα στην οικονομική δυναμική της συσσώρευση και τις πολιτικές και θεσμικές προϋποθέσεις της, που παίρνει τη μορφή ενός συνεχούς ακρωτηριασμού της δημοκρατίας και μιας βαθιάς ηγεμονικής κρίσης. Για την Φρέιζερ η τάση για οικολογικές κρίσεις και για κρίσεις στην κοινωνική αναπαραγωγή είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ανάγκη του καπιταλισμού για  απόσπαση πλούτου από φυλετικοποιημένους πληθυσμούς. Αυτό σημαίνει ότι διαπλέκονται οι οικολογικές, κοινωνικές,  και κοινωνικές κρίσεις με τον  ιμπεριαλισμό, τον φυλετικό-εθνοτικό ανταγωνισμό και το εγγενές δημοκρατικό έλλειμμα.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η Φρέιζερ στην προσέγγισή της αποφεύγει τόσο έναν εύκολο αναγωγισμό που θα αναζητούσε έναν καθοριστικό παράγοντα, αντιμετωπίζοντας όλες τις άλλες πτυχές ως επιφαινόμενα, όσο και έναν απλό «πλουραλισμό» κρίσεων που τελικά θα σήμαινε ότι δεν είναι δυνατό να διαμορφωθεί ένα συνολικό και συνεκτικό κίνημα και πρόταγμα για την κοινωνική αλλαγή, παρά μόνο αποκεντρωμένοι και άρα τελικά αδύναμοι αγώνες. Αντιθέτως, υποδεικνύει την ανάγκη για μια ευρύτερη συνάντηση, αλληλοκατανόηση και κοινή στρατηγική τοποθέτηση κινημάτων που συνέχονται από το στόχο ενός διαφορετικού κοινωνικού συστήματος αλλά και το καθήκον στοχασμού μιας κοινωνικής οργάνωσης που να υπερβαίνει όχι μόνο την ταξική ανισότητα, αλλά και τις ανισότητες που αφορούν το φύλο και τη σεξουαλικότητα, τη φυλετική και εθνοτική καταπίεση. Ένα καθήκον στοχασμού που αφορά επίσης το πώς θα μπορέσει να αναπληρωθεί η τεράστια καταστροφή κοινωνικών πόρων που έχει ήδη συντελεστεί, τόσο φυσικών και περιβαλλοντικών, όσο και κοινωνικών.

Το όνομα της εναλλακτικής

Για τη Φρέιζερ η υπέρβαση του «κανιβαλικού καπιταλισμού» σημαίνει έναν ριζικά ανανεωμένο σοσιαλισμό: μια επανεξέταση των σχέσεων ανάμεσα στο οικονομικό και το πολιτικό, μια προσπάθεια το ζήτημα της ανάπτυξης να αντιμετωπιστεί ως πολιτικό ζήτημα (πόση; που; για ποιες/ους; πώς;), μια δημοκρατική αντίληψη ως προς τον έλεγχο και τη διαχείριση των κοινωνικών πλεονασμάτων, μια έμφαση στα δημόσια και αποεμπορευματοποιημένα αγαθά, με περιορισμό της αγοράς (και πειραματισμό με τις μορφές της) ώστε να μη λειτουργεί παραμορφωτικά.

Headlines