Λαϊκός μοναρχισμός στη Ρωσία του Πούτιν

Υπάρχει μια σημαντική διαφορά όσον αφορά τον τρόπο που ο Ρώσος αντιλαμβάνεται τη σχέση του με τη θρησκεία και κατ’ επέκταση με το κράτος σε σχέση με την αντίστοιχη στάση ενός πολίτη στη Δύση. Στον δυτικό χριστιανισμό η Βίβλος αποτελούσε πάντα το θεμέλιο της πίστης. Στο μοσχοβίτικο βασίλειο, αντίθετα, οι πρίγκιπες λατρεύονταν όχι μόνο για την αγιοσύνη τους αλλά και για την ετοιμότητά τους να θυσιαστούν για το κράτος. Στη ρωσική ορθοδοξία τα ιερά κείμενα για τις ζωές των αγίων και των αγιοποιηθέντων πριγκίπων είχαν πολύ μεγαλύτερη σημασία για τους πιστούς. Ετσι αναπτύχθηκε σταδιακά μια συναισθηματική σύνδεση ανάμεσα στον λαό και σε όποιον εξέφραζε την πολιτική ισχύ της εξουσίας. Δημιουργήθηκε έτσι ένα είδος λαϊκού μοναρχισμού που ενσωματώνει εννοιολογικά την ισχύ του ρωσικού κράτους σε ένα άτομο.

Αυτό ιστορικά φαίνεται από το γεγονός πως σχεδόν ποτέ ο άνθρωπος που εξέφραζε την ηγεσία της χώρας δεν εθεωρείτο υπεύθυνος για τα όποια λάθη πολιτικής και για τις συνακόλουθες καταστροφές. Τα παραδείγματα από την Ιστορία είναι πάρα πολλά. Οταν ο τσάρος Αλέξανδρος Β’ απελευθέρωσε τους υπόδουλους σχεδόν αγρότες με όρους εξοντωτικούς για τα συμφέροντά τους, όλες οι εξεγέρσεις που ακολούθησαν στράφηκαν κατά των τοπικών αξιωματούχων. Ουδείς κατηγόρησε τον τσάρο. Στη διάρκεια της πολιτικής του κολεκτιβισμού που ενεπνεύσθη ο Στάλιν και που στοίχισε τη ζωή εκατομμυρίων αγροτών, όλοι σχεδόν στράφηκαν κατά των κρατικών γραφειοκρατών που είχαν παρερμηνεύσει, κατά πολλούς ισχυρισμούς, τις εντολές του καλοκάγαθου «πατερούλη».

Ετσι και σήμερα σπάνια θα υπάρξουν μαζικές διαμαρτυρίες κατά του Πούτιν για οτιδήποτε πάει στραβά στη διακυβέρνηση της χώρας ή στη διεξαγωγή του πολέμου. Δεν είναι τυχαίο πως οι περισσότερες αναφορές στο ενδεχόμενο αλλαγής καθεστώτος στη Ρωσία δεν θεωρούν πλέον πιθανή μια ανατροπή του Πούτιν με κάποιου είδους λαϊκό ξεσηκωμό και περισσότερο αναφέρονται σε ενδεχόμενη κατάρρευση της κρατικής μηχανής (Authoritarian Meltdown) λόγω υπερσυγκεντρωτισμού και αδυναμίας έγκαιρης επεξεργασίας των εκατοντάδων θεμάτων που συσσωρεύονται για να επεξεργαστεί (βλ. Daniel Treissman, «What Could Bring Putin Down?», FOREIGN AFFAIRS, 2 Νοεμβρίου 2022).

Η πολιτική του Πούτιν έχει επενδύσει στη λογική του λαϊκού μοναρχισμού προστατεύοντας τον ηγέτη από κάθε ευθύνη για λάθη ή κακούς χειρισμούς. Δεν ξεχνιούνται οι τηλεοπτικές μεταδόσεις συναντήσεων του προέδρου με ολιγάρχες (π.χ. Ντεριπάσκα) ή κρατικούς παράγοντες (στρατιωτικοί ηγέτες, δημόσια ναυπηγεία κ.ά.) που τους κατηγορούσε για ολιγωρία ή ανυπακοή. Για κάθε λάθος υπάρχει πάντα κάποιος που φορτώνεται την ευθύνη. Ετσι ο ηγέτης βρίσκεται πάντα στο απυρόβλητο. Δίχως να θίγεται η δημοτικότητά του.

Οσο όμως βαθαίνει μια κρίση κι ο κόσμος ενοχλείται, τότε ο ηγέτης θα αρχίσει να αισθάνεται τη δυσαρέσκεια. Δεν κινδυνεύει όμως να ανατραπεί. Εκτός αν σ’ αυτό συμβάλει ο υπερβολικός κυβερνητικός συγκεντρωτισμός στη λήψη αποφάσεων…