Ηθική υπόσταση και υπαρκτός σοσιαλισμός

Προ ολίγων ωρών δημοσιεύτηκε ένα άρθρο μου με αφορμή τα 71α γενέθλια του αγαπητού Μίμη Ανδρουλάκη. Οι απόψεις του για το σοσιαλισμό και τις κοινωνίες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, που περιλαμβάνονται στο εν λόγω άρθρο, προέρχονται από μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχε πραγματοποιηθεί τον Ιανουάριο του 1990, στον απόηχο των συνταρακτικών γεγονότων του 1989, τα οποία πέραν πάσης αμφιβολίας είχαν φέρει μια ιδεολογικοπολιτική κοσμογονία αλλά και θεμελιακές ανακατατάξεις στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς.

Το «παρών» στη συζήτηση αυτή, που αφορούσε το σοσιαλισμό και την Αριστερά στο κατώφλι μιας νέας πλέον εποχής, είχε δώσει και ο Κώστας Σημίτης, ο μετέπειτα πρωθυπουργός, ο οποίος είχε μάλιστα σημαντική συμβολή στον όλο προβληματισμό χάρη στη στέρεη θεωρητική του κατάρτιση και τη διεισδυτική ματιά του.

Απαντώντας σε ερώτημα που είχε θέσει ο συντονιστής της συζήτησης, ο Παύλος Τσίμας, αναφορικά με τις πολιτικές και κοινωνικές προκλήσεις στις οποίες καλούνταν να απαντήσει τότε η Αριστερά, σε όλες της τις μορφές και με όλα της τα χρώματα, ο Κώστας Σημίτης είχε αναφέρει τα εξής στο τέλος της μακροσκελούς τοποθέτησής του:

«Θα μπορούσα να αναφέρω και πολλά άλλα σημεία, αλλά δεν θέλω να μακρηγορήσω, και θα κλείσω με ένα σημείο –πιστεύω– ιδιαίτερα σημαντικό. Αυτό το σημείο αφορά την ηθική αντίληψη. Και στην κλασική ιδεολογία της Αριστεράς η ηθική παίζει ένα δευτερεύοντα ρόλο. Παίζει δευτερεύοντα ρόλο γιατί, όπως και το δίκαιο, θεωρείται ένα μέσο, το οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει τον σκοπό: υπάρχει αστική ηθική, η οποία δικαιολογεί την καταπίεση των εργαζομένων, και υπάρχει προλεταριακή ηθική, η οποία δικαιολογεί την επανάσταση και κάθε επαναστατική πρακτική. Η ηθική γίνεται με τον τρόπο αυτό μέσο για την επίτευξη των σκοπών του κόμματος. Το αποτέλεσμα είναι ότι στο πλαίσιο αυτό, αλλά και γενικότερα, το άτομο παίζει ελάχιστο ρόλο ή σχεδόν κανένα ρόλο. Σύμφωνα με την άποψη αυτή η ιστορία εξελίσσεται μέσα από την πάλη των τάξεων, το κοινωνικό σχήμα καθορίζει τις ιστορικές εξελίξεις, τα άτομα κινούνται από την ιστορία, είναι χωρίς βούληση, και η πρακτική κατάληξη αυτής της αντίληψης είναι βέβαια ότι δεν έχουν σημασία τόσο πολύ οι ατομικές πρωτοβουλίες, δεν έχει σημασία η ανάπτυξη του ατόμου, η ελευθερία του ατόμου, η προσωπικότητα του ατόμου. Έτσι υποβαθμίζεται η σημασία στο άτομο. Η εξέλιξη όμως έδειξε ότι παίζει μεγάλο ρόλο στις κοινωνικές αντιθέσεις ο μετασχηματισμός της ιδεολογίας μέσα από το άτομο. Μπορεί η ταξική πάλη, οι παραγωγικές σχέσεις, η όλη κοινωνική οργάνωση να καθορίζουν το πλαίσιο, αλλά ποια συγκεκριμένη μορφή θα πάρει η εξέλιξη εξαρτάται και σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που τα διάφορα άτομα θα αντιληφθούν τα προβλήματα αυτά, θα τοποθετηθούν απέναντι στα προβλήματα αυτά και θα δράσουν. Το άτομο δεν είναι ετεροκινούμενο, έχει ηθική υπόσταση. Και γι’ αυτό έχει και σημασία η ηθική, η οποία διαπνέει τη στάση του ατόμου. Σ’ όλο αυτό το πλέγμα των θεμάτων η Αριστερά δεν έχει δώσει πάντα πειστικές απαντήσεις».

Θεωρώ ότι το ζήτημα που είχε θέσει με αυτόν τον απλό και απολύτως κατανοητό τρόπο ο πρώην πρωθυπουργός υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, στα τέλη του περασμένου αιώνα.

Ως τέκνο ενός Έλληνα που είχε γεννηθεί στη Ρουμανία και διατήρησε καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του στενούς δεσμούς με τη γενέτειρά του –την επισκεπτόταν μάλιστα συχνά έως το τέλος της ζωής του, που συνέπεσε με την πτώση του καθεστώτος Τσαουσέσκου– είχα διαμορφώσει σαφή εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε εκεί επί κομμουνισμού.

Η αδελφή του πατέρα μου, που ζούσε εκεί μαζί με την οικογένειά της, αλλά και όλοι οι Ρουμάνοι με τους οποίους είχε επαφή ο πατέρας μου –στην πλειονότητά τους γιατροί όπως και εκείνος, κορυφαίοι επιστήμονες, θεωρητικώς «ευνοημένοι» του καθεστώτος– εκμυστηρεύονταν σε εκείνον ποια ήταν στην πραγματικότητα η ζωή τους, με ποιους τρόπους φρόντιζε η κεντρική εξουσία να δυναστεύει τους πολίτες, να συνθλίβει την προσωπικότητά τους.

Εμπιστεύονταν σε εκείνον τους διαρκείς φόβους τους μήπως βρεθούν ξαφνικά στο στόχαστρο των διαβόητων μυστικών υπηρεσιών της χώρας, το διακαή πόθο τους να απαλλαγούν από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του κράτους σε όλα τα πεδία της καθημερινότητας, την έντονη επιθυμία τους να ταξιδέψουν χωρίς περιορισμούς και να έλθουν σε επαφή με τον έξω κόσμο.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι άνθρωποι αυτοί ένιωθαν –και ήταν– δυστυχισμένοι, και τούτο επειδή ήταν ετεροκίνητοι, ετεροκατευθυνόμενοι, χωρίς δυνατότητα να αυτενεργούν και να διακρίνονται ανάμεσα στους ομοίους τους. Δεν ήταν αυθυπόστατες οντότητες, δεν έπαιζαν σχεδόν κανένα ρόλο ως άτομα, καθώς τα πάντα, κυριολεκτικά, ήταν υποταγμένα στους σκοπούς του κόμματος, στην πραγμάτωση του σοσιαλισμού.

Όμως, το άτομο, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο πρώην πρωθυπουργός, έχει –ανεξαρτήτως των καθεστώτων και των περιστάσεων– ηθική υπόσταση, έχει βούληση, έχει το δικό του τρόπο να αντιμετωπίζει τα κάθε λογής προβλήματα και να δρα.

Φυσική συνέπεια όλων των ανωτέρω υπήρξε η αντίδραση, η επανάσταση, η ανατροπή των ανελεύθερων και καταπιεστικών καθεστώτων στις κοινωνίες του υπαρκτού σοσιαλισμού, στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Οι πειστικές απαντήσεις από την Αριστερά επ’ αυτών των θεμάτων αναμένονται ακόμα.