Όταν η λογοκρισία έκοβε τον Ιάκωβο Καμπανέλλη

Κιτρινισμένα από τον χρόνο έγγραφα, γεμάτα σφραγίδες, με κείμενα γραμμένα στη γραφομηχανή, χειρόγραφες σημειώσεις και υπογραφές. Σε άλλα περιέχονται οι διάλογοι από το εμβληματικό θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο» που δεν εγκρίθηκαν από τη λογοκρισία και έπρεπε να αλλαχθούν.

Σε κάποια άλλα σημειώνονταν οι σκηνές από το κινηματογραφικό σενάριο για την ταινία «Ο Δράκος» που έγραψε ο μετέπειτα ακαδημαϊκός και σκηνοθέτησε ο Νίκος Κούνδουρος και οι οποίες έπρεπε να κοπούν για να μπορέσει η ταινία να κυκλοφορήσει στις αίθουσες. Ενα τρίτο αφορά τη χορήγηση άδειας προβολής για την ταινία «Το κανόνι και το αηδόνι» που επίσης φέρει την υπογραφή του Καμπανέλλη υπό την προϋπόθεση ότι θα αφαιρεθεί η σκηνή με «τον Παπαγιαννόπουλον και τον Γερμανόν αξιωματικόν μιμούντες τους σκύλους γαυγίζοντες».

Το υλικό προέρχεται από το αρχείο της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους και διασώζει το αποτύπωμα του κρατικού μηχανισμού προληπτικής λογοκρισίας, κυρίως της περιόδου 1950 – 1974, αποκαλύπτοντας τη λογική των λογοκριτικών παρεμβάσεων και των εμποδίων που αντιμετώπιζαν οι δημιουργοί.

Και παρουσιάζεται στο κοινό αποτελώντας μία από τις βασικές ενότητες της έκθεσης – αφιέρωμα που ετοιμάζει η Ακαδημία Αθηνών στο πλαίσιο του λογοτεχνικού έτους «Ιάκωβος Καμπανέλλης 2022», υπό την εποπτεία του γενικού γραμματέα της Ακαδημίας Αθηνών Χρήστου Ζερεφού.

Πάνω από 250 εκθέματα

Δεν είναι όμως μόνο το πολύτιμο αδημοσίευτο υλικό που συνθέτει την έκθεση η οποία θα φιλοξενηθεί στην ανατολική πτέρυγα του μεγάρου της Ακαδημίας. Ανάμεσα στα 250 και πλέον εκθέματα βρίσκεται υλικό από τα αρχεία της Ακαδημίας Αθηνών, μεγάλο μέρος από το προσωπικό αρχείο του Ιάκωβου Καμπανέλλη με χειρόγραφα, φωτογραφίες, σπάνιες εκδόσεις, δίσκους μουσικής, που παραχώρησε η κόρη του Κατερίνα, υλικό από το ιστορικό αρχείο της ΕΡΤ και η ταινία «Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, η ζωή και το έργο του» παραγωγής του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.

«Πρόκειται για μια έκθεση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μοναδική, όχι μόνο επειδή περιλαμβάνει ανέκδοτο υλικό, αλλά και επειδή είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται εντός των χώρων της Ακαδημίας μία έκθεση που αφορά ένα μέλος της» εξηγεί στα «ΝΕΑ» η ιστορικός τέχνης, υπεύθυνη μουσειακής συλλογής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και επιμελήτρια της έκθεσης Λουίζα Καραπιδάκη. «Προσφέρει μια διαφορετική ανάγνωση στο έργο του Καμπανέλλη κι αναδεικνύει την προσφορά του ως θεατρικού συγγραφέα, σεναριογράφου κι ακαδημαϊκού, αλλά και ως τον λογοτέχνη που κατέγραψε την καθημερινότητα και το δράμα του Νεοέλληνα και εξυμνήθηκε διεθνώς».

Στις προθήκες οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να περιεργαστούν την αίτηση του Κάρολου Κουν προς τη γενική γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών του υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως για χορήγηση άδειας παρουσίασης του θεατρικού έργου του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Ο Δημήτριος πολιορκεί τη Ρόδο» ή «Ο μπαμπάς μας ο πόλεμος» στο Θέατρο Τέχνης με συνημμένο το θεατρικό κείμενο (22 Απριλίου 1974) και δίπλα την απορριπτική απόφαση της Πρωτοβάθμιας Επιτροπής Ελέγχου Σεναρίων και Θεατρικών Εργων διότι το έργο «αποβλέπει εις τον προπαγανδισμόν αναρχικών ή άλλων ανατρεπτικών ιδεών» (4 Μαΐου 1974). Μερικές εβδομάδες αργότερα ακολουθεί η απόφαση της Δευτεροβάθμιας Επιτροπής Ελέγχου με την οποία απορρίπτεται εκ νέου η παράσταση με την αιτιολογία ότι επηρεάζει «δυσμενώς την ηθική και εθνική διαπαιδαγώγηση του μέσου θεατού διά των εντέχνως ριπτομένων συνθημάτων προς διάβρωσιν και εξευτελισμού θεσμών και ιδεών εφ’ ων στηρίζεται η υγιής κοινωνία» (29 Μαΐου 1974) και εν τέλει την απόφαση της γενικής γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών στις 6 Ιουνίου του ίδιου χρόνου με την οποία απαγορεύτηκε το έργο.

Τρεις φορές απορρίφθηκε η αίτηση της Τζένης Καρέζη να ανεβάσει το θεατρικό του του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Ενα κάποιο παραμύθι το κουκί και το ρεβύθι» στο Θέατρο Αθήναιον. Από τις 30 Απριλίου 1974 έως τις 21 Ιουνίου «διορθώνονται» και απαγορεύονται σκηνές και τραγούδια της παράστασης καθώς το έργο παρουσιάζει «ότι οι ιθύνοντες είναι διεφθαρμένοι και ιδιοτελείς καθ’ όλην την διαδρομήν της ιστορίας και να προκαλέσει εις τον θεατήν σκέψεις παραλληλισμού με την σύγχρονον εποχήν με πρόθεσιν να φθείρει τους θεσμούς». Τελικά η πολυπόθητη έγκριση φτάνει στις 21 Ιουνίου και μια εβδομάδα αργότερα ζητείται από την Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας Αθηνών η παρακολούθηση της παράστασης για να διαπιστωθεί εάν τηρούνται οι διαγραφές της επιτροπής λογοκρισίας.

Με κεφαλαία γράμματα η λέξη «όχι» αναγράφεται πάνω στη σελίδα με τους στίχους του Καμπανέλλη από τη θεατρική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο», που μελοποίησε ο Σταύρος Ξαρχάκος. Ενα τετράστιχο έχει διαγραφεί εντελώς ενώ απαιτείται στους στίχους «Μαρία απ’ τη Σπάρτη Ορέστη απ’ το Βόλο / την κόρη μου θέλω / πάμε να δεις την αυλή που μεγάλωσαν /Δυο παιδιά ερωτευμένα δυο παιδιά του χαμού» η τελευταία λέξη να αντικατασταθεί και αντί «χαμού» ο στίχος να λέει «καϋμού».

Και μπορεί την παράσταση να κλέβει το αρχειακό αδημοσίευτο υλικό, ωστόσο δεν μπορεί ο επισκέπτης να μη σταθεί στα φωτογραφικά στιγμιότυπα από τις εμβληματικές ηχογραφήσεις με τον Μίκη Θεοδωράκη, όπως την ηχογράφηση του έργου «Ασμα Ασμάτων» με τη Μαρία Φαραντούρη και του έργου «Χαμένη Αποστολή», που έγινε στο Ανατολικό Βερολίνο τον Φεβρουάριο του 1988 με την Γκιζέλα Μέι. Στις παρτιτούρες του συνθέτη και στα χειρόγραφα του Καμπανέλλη του «Αντώνη», μεταξύ άλλων. Και στην ομιλία του από την επίσημη υποδοχή στην Ακαδημία και τη φωτογραφία του στο βήμα.

Στο Μαουτχάουζεν

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο εμβληματικό πεζό έργο «Μαουτχάουζεν», που εκτός από το χειρόγραφο του βιβλίου ξεχωριστή θέση κατέχει η μοναδική φωτογραφία του ακαδημαϊκού από το στρατόπεδο συγκέντρωσης μαζί με τον συγκρατούμενό του Θανάση Παπανικολάου τρεις μήνες μετά την απελευθέρωση (Αύγουστος 1945) καθώς είχε μείνει πίσω για να βοηθήσει τους έλληνες Εβραίους να επαναπατριστούν.

Μια ενότητα είναι αφιερωμένη και στον διεθνή Καμπανέλλη, στην οποία παρουσιάζονται εξώφυλλα μεταφρασμένων βιβλίων του από τα αγγλικά, τα ιταλικά και τα γερμανικά έως τα γεωργιανά και τα κινέζικα, ενώ θα παρουσιαστούν και τα άπαντά του συγγραφέα, ώστε οι επισκέπτες να μπορέσουν να τα φυλλομετρήσουν ή και να τα μελετήσουν.

«Μέσα από την έκθεση διατρέχεται η πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας και παράλληλα γίνεται σαφές πόσο επίκαιρο παραμένει το έργο του Καμπανέλλη αρκεί να αναλογιστούμε τη «Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» σε μια εποχή που έχουμε έξαρση των γυναικοκτονιών», καταλήγει η Λουίζα Καραπιδάκη.

Έντυπη έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»