Ορφανά διλήμματα

Το δίλημμα που μου έθεσε φίλος αν θα προτιμούσα να μεγαλώσω σε κάποιο ίδρυμα (Κιβωτό, Παπάφειο) ή ανάδοχος στο σπίτι του Βαρουφάκη, ή του Χαϊκάλη (και πολλών άλλων) με αιφνιδίασε. Τελικά αποφάσισα πως θα προτιμούσα το ίδρυμα αβλεπί.

Αυτό το λέω γιατί στη γειτονιά μας, τη δεκαετία του ’60-70, κάποια παιδιά, λόγω φτώχειας ή ορφάνιας, μεγάλωσαν σε παιδουπόλεις της εποχής ή σε ορφανοτροφεία και επέστρεψαν έφηβοι. Ε, λοιπόν, ήταν τα καλύτερα, πιο ώριμα και λιγότερο εγωπαθή παιδιά απ’ όλους μας. Συν το ότι είχαν διδαχτεί μια τέχνη (ηλεκτρολόγοι, μαραγκοί) και παίζανε κάποιο μουσικό όργανο – ενώ αρκετοί από μας τους άλλους που μεγαλώναμε σε οικογένειες ήτανε παλαβωμένοι, κάνανε ζημιές, κάποιοι τύφλωναν γάτες με το αεροβόλο, ή έπνιγαν κότες, έδερναν τα άλλα παιδιά και έκαναν κλοπές και άγριες αλητείες.

Θέλω να πω ότι η φιλολογία που αναπτύσσεται τις τελευταίες μέρες με αφορμή την «Κιβωτό» (ας περιμένουμε να τελειώσει και η έρευνα) και υποστηρίζει ότι σίγουρα είναι καλύτερα για ένα παιδί να μπει ανάδοχο σε οικογένεια και να κλείσουμε τα ιδρύματα ίσως στηρίζεται σε προκάτ μύθους: πρώτον στο ότι όλα τα παιδιά είναι άγγελοι επειδή απλώς είναι παιδιά, το οποίο αποτελεί μάλλον ευχή και αφαίρεση, δεύτερον πως όλες οι οικογένειες είναι κατάλληλες για αναδοχή, που δεν είναι, τουλάχιστον οι περισσότερες. Η ελληνική (και όχι μόνο) οικογένεια σε μεγάλο ποσοστό νοσεί βαριά και αυτό το ξέρουμε όλοι: όλα αυτά τα τέρατα που διαπράττουν κάθε μέρα εγκλήματα, βιασμούς κ.λπ. μάλλον έχουν βγει από κάποια θαυμαστή οικογένεια, δεν βγήκανε από ορφανοτροφεία. Δεν προέκυψαν από ιδρύματα, αλλά από το τρελοκομείο κάποιας φαμίλιας.

Τα πράγματα είναι πολύ πιο δύσκολα τώρα που έχουν ακυρωθεί οι γειτονιές και το εξωτερικό παιχνίδι. Τώρα που όλοι είναι μπουντρουμιασμένοι σε μικρά διαμερίσματα, κολλημένοι στην τηλεόραση και στα κινητά, πολλοί γονείς σαλταρισμένοι απ’ τον τρόπο ζωής: την αμφισβήτηση όλων των αρχών και της παράδοσης, το κορέκτ, τα οικονομικά, την μπερδεμένη ιδεολογία, την ακύρωση των ρόλων, τις προσωπικές κρίσεις τους, την έλλειψη ισορροπίας και βεβαιοτήτων που καλώς ή κακώς και με πολύ ζόρι συντηρούσαν σε κάποιον βαθμό οι παλαιότεροι. Πώς θα μεγαλώσει ένα ανάδοχο παιδί μέσα σε μια τέτοια κόλαση χωρίς αρχές και χωρίς κάποια σταθερότητα και κανόνες; Πώς θα βγει από ένα πιθανώς ανισόρροπο, ασταθές και εκτρωματικό οικογενειακό περιβάλλον, όπου ίσως υπάρχουν υστερία, φωνές, ξύλο και ενδεχόμενες παλαβές πεθερές;

Και γιατί ένας τέτοιος χώρος είναι σίγουρα καλύτερος από ένα ίδρυμα, από ένα ορφανοτροφείο, που μπορεί να μην εκπέμπει τη στοργή μιας σταθερής, ιδανικής οικογένειας (πόσες είναι τέτοιες;) αλλά τουλάχιστον έχει κανόνες, έχει σταθερότητα, κοινωνικοποιεί το παιδί πιο γρήγορα, το οποίο, παρά την έλλειψη γονέων (ο γονιός δεν είναι πάντα κάτι δεδομένα και μεταφυσικά καλό) εξασφαλίζει την ηρεμία, τη ρουτίνα, την εκπαίδευση σε μεγάλο βαθμό; Καλή και απαραίτητη η γονική αγάπη, αλλά μην τη μυθοποιούμε εντελώς, γιατί συχνά η αγάπη είναι το πιο επικίνδυνο συναίσθημα, μπορεί να γίνει βρόχος, ευνουχισμός και εξόντωση προσωπικότητας του παιδιού. Το έχουμε δει αυτό να επαναλαμβάνεται συχνότατα – μάνες που από την πολλή αγάπη κρατάνε τους κανακάρηδες στο σπίτι ως τα σαράντα τους και τους αγοράζουνε κάθε πρωί τσιγάρα απ’ το περίπτερο. (Για να τους ελέγχουν εσαεί.)

Το θέμα, δηλαδή, δεν είναι η οικογένεια ή η μη-οικογένεια, αλλά η εξ υπαρχής αιώνια τραγωδία του κάθε προσώπου κατά μόνας, που όταν, συνήθως ανώριμο, παντρεύεται, δεν γίνεται αυτόχρημα ευτυχισμένο και ισορροπημένο, αλλά η κατάστασή του επιδεινώνεται μέσα στον γάμο, στη ζορισμένη συμβίωση, που είναι ό,τι δυσκολότερο. (Για δέστε και τον ρυθμό διαζυγίων.) Ούτε είναι τυχαίο ότι συντριπτικώς τα περισσότερα εγκλήματα, φόνοι και βιασμοί, διαπράττονται μέσα στις οικογένειες, από συζύγους και συγγενείς, κι όχι στα ιδρύματα. Συχνά η οικογένεια είναι κόλαση. Βέβαια, είναι και νησίδα, και καταφυγή ευτυχίας, αλλά για πόσους; Πριν τον γάμο υπάρχει η σχετική εξιδανίκευση, τα περιοδικά για λαμπρά νυφικά, οι λίστες δώρων, οι κιτς τούρτες, αλλά το τσιβί έρχεται μετά – τουλάχιστον για τους πιο πολλούς. Πώς θα μεγαλώσει ένα παιδί σε μια τέτοια ανάδοχη οικογένεια; Το ερώτημα είναι τραγικό – κι όχι μόνο για το παιδί.

Απ’ την άλλη, όσο καλό, αυστηρό και οργανωμένο ίδρυμα και να φτιάξεις, πάλι εκεί μέσα θα υπάρξουν αναπόφευκτα κάποιοι κακοί εργαζόμενοι ή διευθύνοντες, από ανίκανους έως ανώμαλους – πουθενά δεν γλιτώνεις απ’ αυτές τις ποικιλίες. Πουθενά δεν υπάρχει ιδεώδης κατάσταση, παρά μόνο μύθοι, κατασκευές και αυταπάτες.  Αλλά τουλάχιστον σε ένα ίδρυμα μπορούν να επιβληθούν κανόνες, να υπάρξει έλεγχος και κώδικες που δύσκολα επιβάλλονται σε μια οικογένεια, όπου ο σπαραγμός γίνεται μεταξύ προσώπων – δεν υπάρχει υπερέχουσα αρχή. (Οι ρόλοι του άντρα, ή της γυναίκας ετελεύτησαν προ καιρού.) Στο ίδρυμα μπορούν να επιβληθούν διέπουσες. Ορια. Συμπεριφορές. Αλλά σε μια παλαβή οικογένεια ποιος θα βάλει τάξη; Και πώς;

Επομένως το δίλημμα οικογένεια ή ίδρυμα δεν είναι απλό για ένα παιδί που βρέθηκε χωρίς στον ήλιο μοίρα. Τα ιδρύματα πρέπει να ελέγχονται διαρκώς και όλες οι μανούλες δεν είναι πάντα καλές. Ούτε όλοι οι πατερούληδες. Μακάρι να ήταν έτσι.