Καθώς μέρα με τη μέρα μαθαίνουμε να ζούμε με τα κύματα επιδημικών και πανδημικών ασθενειών, μια φιγούρα από το παρελθόν της ιστορίας της ιατρικής αναδύεται μέσα από τις δάφνες της για να λάβει σύντομα θέση στο καρναβάλι της Βενετίας ως απόηχος μιας εποχής κατά την οποία η ελλιπής πρόληψη και η προκατάληψη συντηρούσαν την εμφάνιση θανατηφόρων ασθενειών: ο «γιατρός της πανώλης» και η δερμάτινη μάσκα του με μύτη σε σχήμα ράμφους.

Στην Ευρώπη του 14ου – 17ου αιώνα η πανώλη (ή πανούκλα) έπληττε τα θύματά της με οδυνηρά διογκωμένους λεμφαδένες, μαυρισμένο δέρμα και άλλα οδυνηρά συμπτώματα. Μετά το 1620 έκαναν εμφάνιση οι γιατροί που με τα γιατροσόφια τους φρόντιζαν τα θύματα της πανούκλας. Φορούσαν μια ειδική στολή καλύπτοντας ολόκληρο το σώμα τους και μια μάσκα με μακρύ ράμφος για να προφυλαχθούν από την επικίνδυνη ασθένεια αλλά και για να σηματοδοτήσουν με τη δυσοίωνη εμφάνισή τους την εξάπλωσή της στην κοινότητα. Οι αναπαραστάσεις των περιφερόμενων γιατρών της πανούκλας σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές δείχνουν ότι ο εξοπλισμός τους συμπληρωνόταν και με μία ράβδο που τους επέτρεπε να τρυπούν (ή να απομακρύνουν) τα θύματα.

Η στολή τους αποδίδεται στον Γάλλο Σαρλ ντε Λορμ (1584-1678). Εναν γιατρό ο οποίος παρακολουθούσε πολλούς ευρωπαίους βασιλείς κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένων του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΓ’ και του Γκαστόν της Ορλεάνης, γιου της Μαρίας των Μεδίκων.

Η δρ Εστέλ Παράνκ, λέκτορας ιστορίας στο New College of the Humanities του Πανεπιστημίου Northeastern και επίτιμη ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Warwick, περιγράφει στο άρθρο της στο welcomecollection.org τη διαδρομή του γάλλου γιατρού και την επινόησή του για έναν μηχανισμό πρόληψης της πανώλης. Ο Ντε Λορμ βρέθηκε αντιμέτωπος με την πανδημία του Παρισιού το 1619, η οποία είχε ερημώσει την πρωτεύουσα. Μάλιστα ένας στενός φίλος του Σαρλ, ο Μισέλ ντε Σεν Μαρτέν, ανέλαβε να γράψει τα απομνημονεύματα του Ντε Λορμ υπενθυμίζοντας ότι κατά τη διάρκεια αυτής της τρομερής περιόδου «οι πατέρες εγκατέλειψαν τα παιδιά τους και οι σύζυγοι αρνήθηκαν να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον». Σύμφωνα με τον βιογράφο του, ο Ντε Λορμ δεν ήταν ο τύπος του ανθρώπου που θα μπορούσε να καθίσει με σταυρωμένα τα χέρια και να μην κάνει τίποτα. Πέρασε στη δράση και δημιούργησε έναν τύπο ενδύματος που θα του επέτρεπε να προσφέρει βοήθεια σε όσους είχαν ανάγκη, ενώ παράλληλα θα προστάτευε τον εαυτό του. Περιέγραψε μια ενδυμασία που περιελάμβανε ένα πανωφόρι με επικάλυψη αρωματικού κεριού, παντελόνια συνδεδεμένα με μπότες, μια φαρδιά πουκαμίσα φορεμένη μέσα από το παντελόνι, ένα καπέλο και γάντια από δέρμα κατσίκας.

Πώς λειτουργούσε

Η στολή α λα Ντε Λορμ χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1619 και αργότερα εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Η προστατευτική στολή με το βαρύ υφασμάτινο κηρωμένο πανωφόρι συμπληρωνόταν από μια μάσκα με γυάλινα μάτια και μια κωνική μύτη που ήταν παραγεμισμένη με άχυρο και αρωματικές ουσίες. Οι προδιαγραφές του Ντε Λορμ για τη μάσκα αναφέρουν ότι είχε «μύτη μισό μέτρο μακριά, σε σχήμα ράμφους, γεμάτη με άρωμα, με δύο μόνο τρύπες, μία σε κάθε πλευρά κοντά στα ρουθούνια, ώστε εισπνέοντας κανείς να μεταφέρει μαζί με τον αέρα που αναπνέει την εντύπωση των φαρμάκων που περικλείονται πιο πέρα στο ράμφος». Εκείνη την εποχή οι γιατροί πίστευαν ότι η πανούκλα εξαπλωνόταν μέσω του δηλητηριασμένου αέρα που μπορούσε να δημιουργήσει ανισορροπία στους χυμούς ή στα σωματικά υγρά ενός ατόμου. Τα γλυκά και πικάντικα αρώματα θεωρούνταν ότι μπορούσαν να εξαερώσουν τις πληγείσες από την πανούκλα περιοχές. Οι γιατροί της πανούκλας γέμιζαν λοιπόν τις μάσκες τους με θιριάκ, ένα μείγμα από περισσότερα από 55 βότανα, ανάμεσά τους βάλσαμο λεμονιού (Melissa officinalis), φύλλα μέντας (Mentha spicata L.), καμφορά, γαρίφαλα, λάβδανο, μύρα, πέταλα από τριαντάφυλλο, στόρακα και άλλα συστατικά όπως σκόνη από σάρκα οχιάς, κανέλα, σμύρνα και μέλι. Ο Ντε Λορμ πίστευε ότι το σχήμα ράμφους της μάσκας θα έδινε στον αέρα αρκετό χρόνο για να διαποτιστεί από τα προστατευτικά βότανα πριν φτάσει στα ρουθούνια και στους πνεύμονες των γιατρών.

Το άχυρο ποτιζόταν με αυτόν τον αρωματικό συνδυασμό και λειτουργούσε ως φίλτρο που απομάκρυνε το «κακό» που κυκλοφορούσε, όπως πίστευαν, στον αέρα. Ενώ το ξύλινο μπαστούνι χρησιμοποιούνταν για να βοηθήσει τον γιατρό στην εξέταση των ασθενών, χωρίς να χρειάζεται να τους αγγίξει. Χρησιμοποιήθηκε, επίσης, ως ένα μέσο για να μετανοήσουν για τις αμαρτίες, καθώς πολλοί πίστευαν ότι η πανούκλα ήταν θεόσταλτη τιμωρία και γι’ αυτό ζητούσαν από τον γιατρό να τους χτυπήσει ή να τους τρυπήσει προκειμένου να εκδηλώσουν μετάνοια και να απαλλαγούν από τα δεινά τους.

Μέχρι το 1636 είχε αποδειχθεί αρκετά δημοφιλής ώστε να φοριέται μέχρι τα ανατολικά της σημερινής Ολλανδίας, αλλά καθιερώθηκε οριστικά στην ευρωπαϊκή κουλτούρα κατά τη διάρκεια της πανούκλας του 1656, η οποία σκότωσε σχεδόν μισό εκατομμύριο ανθρώπους στη Ρώμη και τη Νάπολι. Οι γιατροί της πανούκλας εκείνη την εποχή ήταν υποχρεωμένοι – βάσει των συμβάσεων που υπέγραφαν με τα δημοτικά συμβούλια – να φορούν τη στολή. Η εμφάνιση ενός από αυτούς τους ορνιθόμορφους στο κατώφλι μιας πόρτας μπορούσε να σημαίνει μόνο ότι ο θάνατος ήταν κοντά.

Μεγάλη καριέρα

Η πρόταση αυτή προώθησε την καριέρα του Ντε Λορμ, ο οποίος εξελίχθηκε σε μια σημαντική ιατρική προσωπικότητα στη γαλλική αυλή της εποχής του. Η στολή του χρησιμοποιήθηκε από γιατρούς σε όλη τη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία, με την οποία – έχοντας περάσει μέρος της ζωής του εκεί – ο Ντε Λορμ είχε αποκτήσει μεγάλες διασυνδέσεις. «Τον θαύμαζαν οι γιατροί του Πανεπιστημίου της Πάντοβα και ως ένδειξη εκτίμησης για το έργο του η πόλη της Βενετίας τον έκανε βενετό ευγενή», τονίζει ο φίλος βιογράφος του.

Αν και ο Ντε Λορμ ήταν διάσημος για την εφεύρεση της στολής, η καριέρα του είχε συνέχεια ως πρωτοπόρου στις ιατρικές θεραπείες. Πέθανε στις 24 Ιουνίου 1678 και έναν μήνα αργότερα το περιοδικό «Le Mercure Galant» απέτισε φόρο τιμής στα ιατρικά του επιτεύγματα. Παρά τους επικριτές του στο Παρίσι, είχε μια εξαιρετική καριέρα, καθιερώνοντας τον εαυτό του ως έναν από τους πιο διάσημους γάλλους γιατρούς που έζησαν ποτέ.

Οι γιατροί της πανώλης σε όλη τη Δυτική Ευρώπη κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα υιοθέτησαν τη στολή αυτή που εισερχόταν όλο και περισσότερο στη συλλογική φαντασία. Οι γιατροί της πανούκλας ήταν τόσο συχνό θέαμα στη Βενετία, που η στολή τους πέρασε στους κώδικες του καρναβαλιού της πόλης ενσωματώνοντας αυτό το σύμβολο της θνησιμότητας στην ετήσια γιορτή της ζωής. Στη συνέχεια η στολή αυτή ενέπνευσε και έναν βασικό χαρακτήρα στην commedia dell’ arte, τον ανησυχητικό Medico della Pesta. Η αρχετυπική φιγούρα του τροφοδότησε αργότερα τις χιλιάδες απεικονίσεις στην τέχνη εφιαλτικών ονείρων, κάνοντας εμφάνιση ακόμη και στην κινηματογραφική εφιαλτική ατμόσφαιρα του Ντέιβιντ Λιντς.

Headlines