Ο Ντεκάρτ για την ηθική και την πολιτική

Ο Ρενέ Ντεκάρτ είναι πιο γνωστός για τις γνωσιοθεωρητικές του απόψεις. Άλλωστε, το έργο του αποτέλεσε μια ιδιαίτερα κρίσιμη παρέμβαση στη μεγάλη συζήτηση για τη θεωρία της γνώσης που σφράγισε τον 17^ο αιώνα και τη μεγάλη διαμάχη ανάμεσα σε ορθολογιστές και εμπειριστές, με τον Ντεκάρτ να είναι κατεξοχήν αυτός που προσπάθησε να θεμελιώσει μια γνωσιοθεωρία πάνω στο πρωτείο του ορθού λόγου έναντι της εμπειρίας.

Όμως, η συζήτηση εκείνη δεν ήταν μόνον γνωσιολογική ή επιστημολογική, για να χρησιμοποιήσουμε μεταγενέστερη ορολογία. Είναι και μια συζήτηση για το πώς μπορούμε να στοχαστούμε τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα και δρα ο άνθρωπος μέσα στη νέα συνθήκη που διαμόρφωνε η νεωτερικότητα και η ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης, που έφερνε ταυτόχρονα μια ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στην εγκοσμιότητα αλλά και στην κριτική δύναμη της ανθρώπινης σκέψης.

Ερωτήματα που αφορούσαν το πώς μπορούμε να στοχαστούμε το αυτεξούσιο του ανθρώπου, την ελευθερία στη συνάρθρωσή της με τη αναγκαιότητα που υπογράμμιζε η νεωτερική φυσική, την έλλογη κοινωνική και πολιτική οργάνωση απασχολούσαν τους φιλοσόφους εξίσου με αυτά που αφορούσαν την πηγή των γνώσεων. Γνωσιολογία, ηθική και πολιτική αποτελούσαν συχνά πλευρές της ίδιας προσπάθειας στοχασμού στους φιλοσόφους αυτής της περιόδου.

Σε τελική ανάλυση, η ίδια η ανάγκη ο άνθρωπος να μπορεί να στοχάζεται ορθά, με βάση τις δικές του δυνάμεις και με έναν τρόπο που να αναλογεί στο νέο επιστημονικό πρότυπο, είχε και μια ηθική και πολιτική διάσταση. Παρέπεμπε ακριβώς στον τρόπο που μπορούν οι άνθρωποι να είναι έλλογα, αυτεξούσια και σκεπτόμενα υποκείμενα.

Οι επιστολές του Ντεκάρτ

Η πρόσφατη έκδοση του βιβλίου Ρενέ Ντεκάρτ, Επιστολές περί ηθικής και πολιτικής, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εκκρεμές, σε μετάφραση της Βασιλικής Γρηγοροπούλου, επιμέλεια, σημειώσεις και σχόλια του Ευάγγελου Βανταράκη, πρόλογο του Ντενί Καμπουσνέρ και Επίμετρο του Στέλιου Βιριβιδάκη έρχεται να καλύψει αυτό το κενό στην ελληνική βιβλιογραφία.

Το βιβλίο αποτελείται από επιστολές του Ντεκάρτ σε μια σειρά από συνομιλητές του όπως ήταν ο Εκτός Πιέρ Σανύ, η πριγκίπισσα της Βοημίας Ελισάβετ, η βασίλισσα της Σουηδίας Σοφία (η οποία, άλλωστε, θα προσκαλέσει τον Ντεκάρτ στη Στοκχόλμη, απόφαση που θα αποβεί μοιραία γι’ αυτόν αφού αντιμέτωπος με το σουηδικό κρύο δεν θα αποφύγει μια θανατηφόρα πνευμονία),ο ιησουίτης θεολόγος Ντενί Μελάν, ο Ολλανδός αξιωματούχος Χόυχεν κ.ά.

Το ενδιαφέρον με τις επιστολές είναι ακριβώς ότι δεν έχουν την ίδια «αυστηρότητα» με τις φιλοσοφικές πραγματείες του Ντεκάρτ, είναι γραμμένες σε πιο απλή γλώσσα και προσπαθούν να απαντήσουν και ζητήματα πρακτικής φιλοσοφίας.

Επιστρέφοντας στην αντίληψη της φιλοσοφίας ως τέχνης του βίου

Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, όπως επισημαίνει και ο Στέλιος Βιριβιδάκης στο επίμετρο, αποπνέουν μια αντίληψη της φιλοσοφίας ως τέχνης του βίου, συνεχίζοντας ένα νήμα που το βρίσκουμε και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, με ιδιαίτερη έμφαση σε μια ορισμένη γενναιοφροσύνη, που με τη σειρά της προϋποθέτει ότι και άλλοι άνθρωποι διαθέτουν ελευθερία βούλησης και διάθεση για καλή χρήση της. Αυτό συνδυάζεται με μια έμφαση στον ορθό λόγο, στον έλεγχο των παθών αλλά και σε μια διεκδίκηση ευδαιμονίας που πιάνει και ένα νήμα από τους Στωικούς. Με αυτό τον τρόπο η πρακτική διάσταση αυτής της κλασικής διατύπωσης του φιλοσοφικού ορθολογισμού αναδεικνύεται και υπογραμμίζεται πολύ περισσότερο.

Είναι ουσιαστικά η διαρκής προσταγή να αξιοποιήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ικανότητά μας να γνωρίζουμε για να μπορούμε να σκεφτούμε και να πράξουμε ορθά. Ακόμη και εάν δεν γνωρίζουμε τα πάντα, οφείλουμε να έχουμε τη βούληση να ενεργοποιήσουμε πλήρως τις δυνάμεις της σκέψης μας.

«Αλλά συχνά η γνώση βρίσκεται πέρα από τις δυνάμεις μας, γι’ αυτό και δεν απομένει παρά η βούληση. Μόνον αυτή μπορούμε να διαθέτουμε με απόλυτο τρόπο. Δεν βλέπω λοιπόν να είναι δυνατό να τη διαθέσουμε καλύτερα παρά αν έχουμε πάντα σταθερή και ασίγαστη αποφασιστικότητα ώστε να κάνουμε επακριβώς όλα κρίνουμε ότι είναι κάλλιστα και να χρησιμοποιούμε όλες τις δυνάμεις του πνεύματός μας για να τα γνωρίσουμε καλά. Σε αυτό μόνο συνίστανται όλες οι αρετές· αυτό μόνο, μιλώντας κυριολεκτικά, αξίζει δόξα και έπαινο· τέλος από αυτό μόνον προκύπτει πάντα η μεγαλύτερη και στέρεη ικανοποίηση της ζωής». (σσ. 125-126).

Σε κάθε περίπτωση ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί. Να σημειώσουμε εδώ ότι η έκδοση είναι υποδειγματική, με πολύ προσεγμένη μετάφραση, επιμέλεια και σχόλια, της Βάνας Γρηγοροπούλου και του  Ευάγγελου Βανταράκη. Ιδιαίτερη αξία έχουν τόσο ο πρόλογος του Ντενί Καμπουσνέρ όσο και το επίμετρο του Στέλιου Βιριβιδάκη.

Μνήμη Βάνας Γρηγοροπούλου

Το βιβλίο αυτό επίσης έρχεται να υπενθυμίσει τη μεγάλη συνεισφορά της Βάνας Γρηγοροπούλου στη μελέτη της νεώτερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, τόσο με το πολυετές διδακτικό της έργο σε διάφορα ελληνικά πανεπιστήμια, όσο και με το συγγραφικό της έργο συμπεριλαμβανομένου και του μεταφραστικού. Οι Επιστολές περί ηθικής και πολιτικής ήταν ένα έργο που δεν πρόλαβε να μεταφράσει ολόκληρο, γι’ αυτό και συμπλήρωσε τη μετάφραση ο Ευάγγελος Βανταράκης. Ο θάνατός της στα τέλη του 2019 διέκοψε μια σημαντική θεωρητική διαδρομή και στέρησε την ελληνική και διεθνή φιλοσοφική κοινότητα από μια σημαντική ερευνήτρια.