Αντάρτικο τραγούδι: Από τα χείλη των ανταρτών στις καρδιές όλων των Ελλήνων

Φωνή στα χείλη χιλιάδων αγωνιστών την περίοδο της Κατοχής αλλά και στίχοι βαθιά χαραγμένοι στην καρδιά όλων των Ελλήνων, το αντάρτικο τραγούδι είναι ένα πολύ ιδιαίτερο κομμάτι της κουλτούρας μας.

Με τον όρο αντάρτικο τραγούδι συνηθίζουμε να χαρακτηρίζουμε τραγούδια που γράφτηκαν για τα βιώματα των αγωνιστών της Κατοχής, λόγιες δημιουργίες που τραγουδήθηκαν στα βουνά από τους αντάρτες αλλά και τραγούδια που έφτιαξαν μόνοι τους.

Το συγκεκριμένο είδος τραγουδιού εμφανίστηκε την περίοδο της Κατοχής, συντρόφευσε τον απελευθερωτικό αγώνα αλλά και συνέχισε μέχρι και σήμερα σε πολλές περιπτώσεις να εκφράζει την λαϊκή αντίσταση ενάντια στην εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι αντάρτικα τραγούδια συνόδευαν και τον αγώνα χιλιάδων ανθρώπων κατά της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών και ακούγονται δυνατά από τα ηχεία στην κατάληψη του Πολυτεχνείου.

Μπορεί τα χρόνια μετά τον Εμφύλιο να σταμάτησαν οι δημιουργίες αντάρτικών τραγουδιών αλλά τα ήδη υπάρχοντα διαδίδονται πολλές φορές ακόμα και στόμα με στόμα με αποτέλεσμα να διασωθούν.

Μελωδίες που σημάδεψαν τον αγώνα των ανταρτών, αλλά και χαρούμενες στιγμές τους σε νίκες στο πεδίο της μάχης και κυρίως στίχοι που ενθάρρυναν και τόνωναν το πατριωτικό αίσθημα.

Το αντάρτικο τραγούδι εξέφραζε τους σκοπούς και τα ιδανικά του αγώνα, δικαίωνε τις θυσίες του, εξυμνούσε τις γενναίες πράξεις, παρότρυνε τους ανθρώπους να συμμετάσχουν σε αυτόν.

Από τα κλέφτικα στα αντάρτικα

Όπως αναφέρει η ιστορικός Νατάσα Κεφαληνού, όταν ακόμα δεν είχε τεθεί σε κίνηση η παραγωγή νέων τραγουδιών, οι αντάρτες κατέφευγαν σε παλιά εμβατήρια όπως το «Θούριο» του Ρήγα, το «Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά», σε κλέφτικα, δημοτικά – κάνοντας ορισμένες αλλαγές για να ταιριάζουν με τις καινούργιες περιστάσεις- αλλά και σε επιθεωρησιακά τραγούδια που είχαν γραφτεί στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου.

Η καταφυγή στα κλέφτικα δεν είναι τυχαία, δείχνει την πρόθεση των εξεγερμένων να συνδεθούν με μια προηγούμενη αγωνιστική παράδοση της χώρας, δηλαδή με την κλεφτουριά. Η συσχέτιση των κλεφτών –που συνδύαζαν τις ληστρικές εκστρατείες κατά των κοινωνικά προνομιούχων με τον αγώνα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα ντόπια όργανά της– με τους αντάρτες όριζε τον τωρινό αγώνα ως συνέχεια του προηγούμενου και αντανακλούσε τα εθνικά αλλά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της αντίστασης.

Εκτός από την εγχώρια παράδοση οι αγωνιστές διασκεύασαν και διεθνή επαναστατικά τραγούδια, που τα προσάρμοζαν στο πνεύμα και το νόημα τους δικού τους αγώνα. Η «Μασσαλιώτιδα», το «Παιδιά σηκωθείτε να βγούμε στους δρόμου», η «Κατιούσα», το τραγούδι της Διεθνούς αποτελούν τέτοια παραδείγματα που έτυχαν ευρύτατης διάδοσης, καθώς ανταποκρίνονταν στα ιδανικά της Αντίστασης για κοινωνική απελευθέρωση.

«Βαριά στενάζουν τα βουνά»

Οι αντάρτες νοιώθοντας την ανάγκη να αναφερθούν σε επίκαιρα περιστατικά και να αποδώσουν την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζούσαν οι ίδιοι αλλά και ο καταπιεζόμενος λαός, έφτιαχναν και νέα τραγούδια, συνδυάζοντας δικούς τους στίχους πάνω σε γνωστούς σκοπούς παλιών και ξένων τραγουδιών. Η μάχη του Μικρού Χωριού το 1942 γέννησε το τραγούδι του Άρη Βελουχιώτη:

«Βαριά στενάζουν τα βουνά/ Κι ο ήλιος σκοτεινιάζει / Το δόλιο το Μικρό Χωρίο / Και πάλι ανταριάζει / Λαμποκοπούν χρυσά σπαθιά / πέφτουν ντουφέκια ανάρια / ο Άρης κάνει πόλεμο / μ’ αντάρτες παλικάρια»

Η ύπαρξη ενός μωσαϊκού τραγουδιών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, η ποικιλία που ήταν αποτέλεσμα τοπικών παραγόντων και περιστατικών φέρνει στο φως μια διαδικασία που γεννιόταν «από τα κάτω», με την αυτενέργεια των αγωνιστών.

Από τα παραπάνω γίνεται εμφανές ότι η συλλογικότητα σημαδεύει τη γέννησή των «αντάρτικων» σε τέτοιο βαθμό ώστε οι δημιουργοί να έχουν το ρόλο του συντελεστή που συμμετέχει ενεργά στην ομαδική επεξεργασία.

Ο συλλογικός χαρακτήρας τους καθορίζεται «τη στιγμή της αποδοχής και επικύρωσης από την κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνονται» και σε αυτή τη διαδικασία σημαίνων ρόλο έχει η προφορική διάδοση. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για μια «εκδημοκρατισμένη» μορφή πολιτιστικής παραγωγής κατά την οποία υποσκελίζονται οι ιεραρχήσεις, αναβαθμίζεται η συλλογική δραστηριότητα, δίνεται η δυνατότητα ενεργής συμμετοχής σε όλα τα μέλη της ομάδας, η οποία εκτός από καταναλωτής είναι και παραγωγός των πολιτιστικών της προϊόντων.

Ο ύμνος του ΕΛΑΣ και το τραγούδι του ΕΑΜ

Εκτός από τα παραπάνω τραγούδια, στα «αντάρτικα» συγκαταλέγονται και τα εμβατήρια που γράφτηκαν από λόγιους με σκοπό να γίνουν ύμνοι των αντιστασιακών οργανώσεων, τέτοια είναι το «Στ’ Άρματα, στ’ Άρματα» του Νίκου Καρβούνη, «Ο Ύμνος του ΕΛΑΣ» και «Ο Ύμνος της ΕΠΟΝ» της Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, το «Τραγούδι του ΕΑΜ» του Βασίλη Ρώτα, «Ο Ύμνος της ΠΕΕΑ» του Γεράσιμου Σταύρου κ.ά.

Ο Νίκος Καρβούνης έγραψε τους στίχους του τραγουδιού και το μελοποίησε ύστερα από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου και λίγο πριν ανέβει ο ίδιος στο βουνό. Μουσική για το ίδιο τραγούδι έγραψε και ένας άλλος μουσικός-αντάρτης με το ψευδώνυμο Αστραπόγιαννος ενόσω ήταν στο βουνό.

Ανέφερε χαρακτηριστικά: «Στο τέλος του ’42 και αρχές του ’43, οι Γερμανοί έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Βρισκόμουν τότε σε ένα αντάρτικο σώμα στην Αττικοβοιωτία […], μου έδωσαν τον Ριζοσπάστη όπου δημοσιεύονταν οι στίχοι του Καρβούνη. Στη διάρκεια μιας νυχτερινής πορείας το μελοποίησα».

Στον «ύμνο του ΕΑΜ» η ποίηση και η μουσική είναι του Βασίλη Ρώτα και γράφτηκε το χειμώνα του 1943. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου: Αφού ανέφερε τους στίχους σε μια σύσκεψη λογοτεχνών του ΕΑΜ, του δόθηκε εντολή να το διδάξει σε κάποια συναγωνίστρια του και να της δώσεις τις νότες, αργότερα όταν ο δημιουργός «ανέβηκε στο βουνό βρήκε το τραγούδι να το τραγουδάνε στην Ελεύθερη Ελλάδα». Εδώ απ’ ότι φαίνεται ρόλο στη διάδοση έπαιξε ο μηχανισμός και τα δίκτυα του ΕΑΜ, προωθώντας ένα τραγούδι που ανταποκρίνονταν στα προστάγματα που έβαζε το ίδιο για την Αντίσταση.

Αφιέρωμα στο αντάρτικο τραγούδι

Με μία συναυλία-αφιέρωμα στο «Αντάρτικο τραγούδι» με την Πατρινή σοπράνο Μαριάννα Μεσσαλά και την ορχήστρα της, η οποία θα πραγματοποιηθεί στις 8.00 το βράδυ την Τρίτη 6 Δεκεμβρίου στο Δημοτικό Θέατρο «Απόλλων», ολοκληρώνονται οι εκδηλώσεις που διοργάνωσε ο δήμος της Πάτρας και ο Πολιτιστικός Οργανισμός για να τιμήσουν την 78η επέτειο απελευθέρωσης της πόλης από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τραγούδια τα οποία ενέπνευσαν τη γενιά της Εθνικής Αντίστασης, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ να ορθώσει το ανάστημα πολεμώντας και τραγουδώντας.

Στη διάρκεια της συναυλίας θα ακουστούν λόγια και γνωστές μελωδίες που ύμνησαν τις μάχες για την κατάληψη μεγάλων πόλεων, καπετάνιους και περιοχές στρατηγικής σημασίας στις οποίες γράφτηκε ο μεγάλος αγώνας του λαού μας.

Την Ορχήστρα αποτελούν οι Φώτης Αραβαντινός (τραγούδι), Μαριάννα Μεσσαλά (τραγούδι), Ντίνος Κακός (κρουστά), Φώτης Κουτρουμπάνος (πιάνο), Σταύρος Ξιούρας (κιθάρα)

Η είσοδος στη συναυλία είναι ελεύθερη.

Ο ιστορικός χώρος του καταφυγίου, κάτω από την πλατεία Υψηλών Αλωνίων της Πάτρας, στον οποίο φιλοξενείται μοναδικής ιστορικής σημασίας αρχειακό και επετειακό υλικό , μέσα από το οποίο αναδεικνύονται στιγμές από τον βομβαρδισμό της πόλης κατά την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, την κατοχή και την απελευθέρωση από τα ναζιστικά στρατεύματα, συνεχίζει τη λειτουργία του έως και την Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου.

Το καταφύγιο είναι ανοιχτό για το κοινό καθημερινά και τις Κυριακές από τις 10.00 το πρωί έως τη 1.00 μετά το μεσημέρι. (Σάββατο κλειστό).
Παράλληλα συνεχίζονται οι οργανωμένες επισκέψεις – ξεναγήσεις στο καταφύγιο από Συλλόγους – Σωματεία για τους μήνες Νοέμβρη και Δεκέμβρη ενώ το πρόγραμμα συνεχώς εμπλουτίζεται. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν στα τηλέφωνα 2610-390935 και 2610-361526 και στα e-mail: a.paizi@patrasculture.gr & l.karathanasopoulou@patrasculture.gr