Τέσσερα αριστουργήματα της τέχνης που χάθηκαν στο χρόνο

γράφει η Βασιλίνα Ριστάνη *

Πολλά από τα σπουδαιότερα έργα τέχνης της ανθρωπότητας έχουν χαθεί λόγω κλοπής, βανδαλισμού, ατυχίας, εσκεμμένης ή ακούσιας καταστροφής. Από έναν ρωσικό εθνικό θησαυρό που λεηλατήθηκε από τους Ναζί, μέχρι έναν πίνακα του Ντα Βίντσι που κανείς δεν έχει δει ποτέ, αυτά τα τέσσερα αριστουργήματα εξαφανίστηκαν στην ιστορία της τέχνης.

«Η αντίληψή μας για την τέχνη στρέφεται, αναπόφευκτα, προς τα έργα που μπορεί να δει κανείς. Που έχουν ξεπεράσει τους αναρίθμητους κινδύνους. Που μπορεί να πλήξουν ένα έργο τέχνης. Που συχνά είναι εύθραυστο σαν ένα κομμάτι χαρτί», εξηγεί ο Noah Charney, ιστορικός που ειδικεύεται στα εγκλήματα τέχνης.

• Διαβάστε επίσης: Θέσπις: Ο πρώτος ηθοποιός και… πατέρας του θεάτρου

1. Ο Κολοσσός της Ρόδου

Ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, αυτό το ογκώδες χάλκινο άγαλμα του θεού Ήλιου που δέσποζε για το μεγαλύτερο μέρος του 3ου αιώνα π.Χ. πάνω από τη Ρόδο. Το μεγαθήριο είχε ύψος 110 πόδια. Φέρεται να πήρε στον γλύπτη Χάρη της Λίνδου 12 χρόνια για να το ολοκληρώσει.

Ενώ ο Κολοσσός αποδείχθηκε ένα απίστευτο θέαμα για τους επισκέπτες του πολυσύχναστου λιμανιού της πόλης, έμεινε όρθιος μόνο για 56 χρόνια προτού ανατραπεί από έναν σεισμό το 226 π.Χ. Το άλλοτε πανίσχυρο άγαλμα έμεινε σε ερείπια για αρκετούς ακόμη αιώνες πριν οι Άραβες έμποροι πουλήσουν τα απομεινάρια του για παλιοσίδερα.

Δεν σώζονται σήμερα σχέδια του Κολοσσού της Ρόδου, αλλά οι αρχαίες πηγές σημειώνουν ότι ο Ήλιος απεικονιζόταν όρθιος με έναν πυρσό που κρατούσε στο απλωμένο χέρι του. Οι περιγραφές αυτές αποτέλεσαν αργότερα έμπνευση για το σχέδιο του Frederic Bartholdi για το Άγαλμα της Ελευθερίας.

2. Η «Ασπίδα της Μέδουσας» του Λεονάρντο ντα Βίντσι

Αρκετά από τα έργα του Λεονάρντο ντα Βίντσι δεν έχουν διασωθεί, αλλά η «Ασπίδα της Μέδουσας» είναι το πιο μυστηριώδες. Σχεδιασμένο όταν ο Ιταλός δάσκαλος ήταν στα νιάτα του, είχε τη μορφή ασπίδας. Το πρώιμο έργο κοσμούσε η μορφή της Μέδουσας.

Σύμφωνα με τον ιστορικό τέχνης Giorgio Vasari, ο πίνακας ήταν τόσο ρεαλιστικός που τρόμαξε τον πατέρα του Λεονάρντο. Τον θεώρησε μακάβριο και τον πούλησε κρυφά σε μια ομάδα φλωρεντινών εμπόρων. Η ασπίδα έχει από καιρό εξαφανιστεί και ορισμένοι σύγχρονοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η περιγραφή του Vasari μπορεί να μην ήταν παρά ένας μύθος.

Το Κεχριμπαρένιο Δωμάτιο

Ένας τεράστιος όγκος έργων τέχνης εξαφανίζεται σε καιρό πολέμου, είτε λόγω λεηλασίας είτε επειδή τα έργα γίνονται παράπλευρες απώλειες σε συγκρούσεις. Το Κεχριμπαρένιο Δωμάτιο της Ρωσίας υπέστη και τα δύο. Τον 18ο αιώνα, η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Ρωσίας εγκατέστησε σε ένα δωμάτιο του χειμερινού παλατιού της πολυάριθμα πάνελ τοίχου από καπλαμά κεχριμπαριού.

Ήταν δώρο του βασιλιά της Πρωσίας στον Ρώσο τσάρο 27 χρόνια νωρίτερα. Με την πάροδο των ετών, η ίδια και οι απόγονοί της επέκτειναν και αναδιακόσμησαν το δωμάτιο, εγκαθιστώντας τελικά 13.000 κιλά κεχριμπάρι στους τοίχους. Έγινε γνωστό ως το όγδοο θαύμα του κόσμου. Αλλά δεν θα επιβίωνε τον 20ό αιώνα.

Στη σύγχρονη εποχή, η κεντρική θέρμανση έκανε απίστευτα εύθραυστα τα ευαίσθητα πάνελ. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος όμως σήμανε την καταστροφή. Παρά τις προσπάθειες να κρύψουν το δωμάτιο από τις δυνάμεις εισβολής, οι Ναζί έβαλαν τα πάνελ σε 27 κιβώτια και τα έστειλαν στην Πρωσία το 1941. Κοσμούσαν πλέον το Κάστρο του Königsberg.

Το κάστρο καταστράφηκε από έναν συνδυασμό συμμαχικών βομβών το 1944 και την τρίμηνη πολιορκία από τον Κόκκινο Στρατό το 1945. Αν και είναι πιθανό ότι κάποια τμήματα της αίθουσας μπορεί να είχαν επιβιώσει, μόνο δύο αντικείμενα έχουν εμφανιστεί τον τελευταίο μισό αιώνα. Το σεντούκι και το ψηφιδωτό, ανακαλύφθηκαν εκ νέου στα τέλη της δεκαετίας του ’90.

Το Κεχριμπαρένιο Δωμάτιο δεν ήταν το μόνο σημαντικό έργο τέχνης που έπεσε θύμα του Τρίτου Ράιχ. Οι Ναζί έκλεψαν εκατοντάδες χιλιάδες πίνακες από Εβραίους εμπόρους και συλλέκτες έργων τέχνης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μεγάλος αριθμός των οποίων δεν επιστράφηκε ποτέ στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους.

Μέχρι το 2009, εκτιμάται ότι 100.000 από τα 650.000 κλεμμένα έργα δεν είχαν ακόμη επιστραφεί στους αρχικούς ιδιοκτήτες τους ή στους απογόνους τους, παρά τη σχετική νομοθεσία.

4. Οι πίνακες του Πικάσο για το «Le Mystere Picasso»

Μερικές φορές, τα έργα τέχνης καταστρέφονται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Ο Πάμπλο Πικάσο έκανε αρκετά έργα στην κάμερα κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Le Mystère Picasso. Ως μέρος της ταινίας, οι πίνακες αυτοί καταστράφηκαν. Ο σκοπός ήταν να τους βλέπουμε μόνο μέσα από το φακό.

Άλλοι καλλιτέχνες στην ιστορία έχουν καταστρέψει τα ίδια τους τα έργα επειδή δεν ήταν ικανοποιημένοι με το πώς κατέληξαν. Ο Μιχαήλ Άγγελος διέταξε να καούν τα περισσότερα από τα σχέδιά του. Δεν ήθελε να μοιραστεί τις σημειώσεις που χρησιμοποιούσε για να φτιάξει τα γλυπτά και τους πίνακές του. Ως αποτέλεσμα επιβίωσε μόνο ένα μέρος τους.

Πιο σύγχρονοι καλλιτέχνες έχουν κάψει επίσης το έργο τους: Ένας δυσαρεστημένος Κλοντ Μονέ κατέστρεψε 15 καμβάδες πριν από μια έκθεση του 1908 στο Παρίσι. Ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ έκοψε και έκαψε κάποτε 60 από τους πρώτους πίνακές του, κρατώντας μόνο φωτογραφίες τους.

* Η Βασιλίνα Ριστάνη σπουδάζει στη New Media Studies