Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Για τα Δεκεμβριανά, με ψυχραιμία και νηφαλιότητα

Αγαπητέ κύριε Καραπαναγιώτη,

Θα προτιμούσα να μη μιλήσω πάλι για τα Δεκεμβριανά. Αυτές τις μέρες, που η Μνήμη της Ελλάδος πενθεί, σωστότερο θάταν να σιωπούσαμε όλοι, όποιοι κι’ αν ήμασταν τότε «εκείνοι» ή «εμείς». Θάθελα, προσωπικά εγώ, να είχα περιορισθή σε όσα έγραψα στα «Νέα» τον Οκτώβριο του 1975 και στο «Βήμα» της 15ης Σεπτεμβρίου 1976. Αλλά η έκθεση του Τζωρτζ Σκούρα με υπεχρέωσε να διατυπώσω σχόλια, που κατέλαβαν μια ολόκληρη σελίδα του «Βήματος» (5 Δεκεμβρίου 1976). Ενόμιζα ότι αυτά θα αρκούσαν. Δημοσιεύθηκε, όμως, στο «Βήμα» (9 Δεκεμβρίου) μια επιστολή που μου επιβάλλει να λάβω πάλι το λόγο.

Την επιστολή αυτή –απάντηση σε μερικά σημεία των σχολίων μου– έγραψε ο κ. Ευάγγελος Μαλέας, που ήταν, τον Δεκέμβριο 1944, επί κεφαλής λόχου του ΕΛΑΣ και έλαβε μέρος στην κατάληψη και τον αφοπλισμό της Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής του Αιγάλεω και μερικών αστυνομικών τμημάτων όχι μόνο σε ακραία, αλλά και σε κεντρικά σημεία των Αθηνών. Αν το ύφος της επιστολής του κ. Μαλέα δεν αποτελούσε μια καλή μαρτυρία για το ήθος του, θα προσπερνούσα όσα έγραψε. Δεν μπορώ, όμως, να το κάμω. Είναι καθήκον μου να συζητήσω μαζί του.

Ο κ. Μαλέας στάθηκε ιδιαίτερα στις φράσεις μου: «Γράφει επίσης ο Σκούρας ότι την ημέρα εκείνη» (4 Δεκεμβρίου 1944) «κατέλαβε ο ΕΛΑΣ εικοσιένα από τα εικοσιτέσσερα αστυνομικά τμήματα των Αθηνών, αλλά αποφεύγει να ειπή… τι απέγιναν οι αστυνομικοί που βρέθηκαν στα τμήματα. Δεν θα το πω σήμερα ούτε εγώ». Η τελευταία φράση μου είναι πράγματι ένα σχήμα λόγου, που έπρεπε να είχα αποφύγει. Είπα έμμεσα όσα ισχυρίσθηκα ότι δεν θα έλεγα. Στο σημείο αυτό έχει ο κ. Μαλέας δίκιο. Και απαντάει: «Σε όσα τμήματα ανέφερα παραπάνω ούτε ΕΝΑΣ αστυνομικός δεν σκοτώθηκε εν ψυχρώ πέραν εκείνων που έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας».

Η βεβαίωση αυτή του κ. Μαλέα μού αρκεί. Δεν έχω, όμως, το δικαίωμα να τροποποιήσω εκ των υστέρων όσα έγραψα, στις 7 Δεκεμβρίου 1944, στο «Ημερολόγιό» μου, που δακτυλογραφήθηκε στις αρχές του 1945. Τρία αντίγραφα παραδόθηκαν, από τότε, δεμένα (το καθένα) σε τρεις τόμους, στο αρχείο του αλησμόνητου αδελφού μου Αναστασίου και στα χέρια δύο φίλων, και δεν μπορώ –δεν πρέπει– να αλλάξω ούτε λέξη. Έγραψα, λοιπόν, στις 7 Δεκεμβρίου: «Εφτά το πρωί. Δε σταμάτησε το κανονίδι όλη τη νύχτα. Από χθες το πρωί, στις δέκα, άρχισε η συστηματική εκκαθαριστική ενέργεια. Προχθές και αντιπροχθές είχαν την επιθετική πρωτοβουλία εκείνοι, ενώ εμείς δεν απαντούσαμε καν. Χτυπούσαν δυο μέρες, ιδιαίτερα τα αστυνομικά τμήματα, τους ναύτες μας στον Πειραιά, ό,τι έβρισκαν μπροστά τους… Έσφαξαν τους αστυνομικούς στα τμήματα που εκυρίευσαν…» Αυτά ανέφεραν στον Γ. Παπανδρέου, σε μένα και σε άλλους υπουργούς αρμόδια χείλη. Κατέγραψα, τότε, όσα άκουσα. Η επιστολή του κ. Μαλέα, που περιορίζεται, φυσικά, σε όσα ο ίδιος έπραξε και είδε σε ορισμένα αστυνομικά τμήματα, με υποχρεώνει να παρακαλέσω τον αναγνώστη (ακόμα και τον αυριανό, όταν θα δημοσιευθή κάποτε το «Ημερολόγιό» μου) να δείξει μεγάλη επιφύλαξη σχετικά με όσα, χωρίς να τα ιδώ με τα ίδια μου τα μάτια, εσημείωσα ή και διηγήθηκα βασισμένος σε αναφορές άλλων. Ας μου επιτραπή, όμως, να αναλύσω όσα λέει ο κ. Μαλέας.

1. Αναγνωρίζει ότι στα αστυνομικά τμήματα που κατέλαβε ο ίδιος έχασαν τη ζωή τους όσοι αστυνομικοί «πολέμησαν». Υπήρξαν, λοιπόν, αστυνομικοί που πολέμησαν. Βεβαιώνω ότι πολέμησαν και αξιωματικοί και άνδρες του Πολεμικού μας Ναυτικού στον Πειραιά, και είχαν απώλειες (νεκρούς και τραυματίες), καθώς και η Ορεινή Ταξιαρχία, που είχε αφήσει εκατόν δεκαέξη (116) νεκρούς στο πεδίο μάχης του Ρίμινι, και η Χωροφυλακή (αυτή προπάντων στου Μακρυγιάννη). Πολέμησαν και τα νεοσύστατα τάγματα Εθνοφυλακής. Άρα, ο πόλεμος δεν ήταν μεταξύ Άγγλων και «Ελληνικού Λαού», όπως ισχυρίσθηκε ο Γ. Σιάντος στη δραματική σύσκεψη που είχαμε, στις 27 Δεκεμβρίου 1944, στο υπουργείο των Εξωτερικών. Ο ισχυρισμός αυτός, καθώς και οι όροι που έθεσε για την κατάπαυση του πυρός, προκάλεσαν την εξέγερση και αυτού ακόμα του στρατηγού Ν. Πλαστήρα, και όχι μόνο τη δική μου. Παιδιά του Ελληνικού Λαού ήταν, τότε, οι αντίπαλοί μας, αλλά και όσοι απάρτιζαν τις κυβερνητικές δυνάμεις. Οι Άγγλοι συντάχθηκαν με την Ελληνική Κυβέρνηση, που δεν έπαψε να είναι «νόμιμη» και, σε σημαντικό σημείο, αντιπροσωπευτική και μετά την παραίτηση των υπουργών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Και συντάχθηκαν οι Βρεταννοί με την Κυβέρνηση Παπανδρέου σύμφωνα με την υποχρέωση που –αδιάφορο με ποια κρυφή πρόθεση του Τσώρτσιλ– είχαν αναλάβει στην Καζέρτα, όταν και οι αρχηγοί του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ (έμμεσα και οι δυο κομμουνιστές που μετείχαν στην Ελληνική Κυβέρνηση) δέχθηκαν να υπαχθούν και να πειθαρχήσουν σε Άγγλο αρχιστράτηγο. Εγώ δεν ήμουν υπεύθυνος για τη συμφωνία της Καζέρτας, γιατί βρισκόμουν τότε στην αιματοβαμμένη Πελοπόννησο.

2. Ο κ. Μαλέας μιλάει υπεύθυνα για όσα έπραξε και είδε ο ίδιος. Δεν μπορεί, λοιπόν, να γνωρίζει –ούτε εγώ γνωρίζω «εξ αμέσου αντιλήψεως»– τι έγινε σε άλλα αστυνομικά τμήματα. Ας εμπιστευθούμε το θέμα σε κάποιον που ύστερα από πολλά χρόνια, με βάση αντικειμενικά στοιχεία, θα είναι απόλυτα αμερόληπτος ιστορικός και κριτής.

3. Ακόμα και αν σε όλα τα αστυνομικά τμήματα έχασαν τη ζωή τους μόνον όσοι σκοτώθηκαν πολεμώντας, βέβαιο είναι ότι στα Δεκεμβριανά συνέβησαν –πέρα από τις αιματοχυσίες σε συγκρούσεις έντιμες και αντρίκιες– φοβερά πράγματα. Μήπως σκοτώθηκαν πολεμώντας οι όμηροι εκείνοι που –όπως ο φιλελεύθερος και προοδευτικός καθηγητής Σπ. Κορώνης ή η έξοχη ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη και τόσοι άλλοι αθώοι– είχαν απαχθή από τα σπίτια τους; Αποκλείεται, λοιπόν, να «σκοτώθηκαν εν ψυχρώ» και άλλοι, σε άλλες περιστάσεις, από τον ΕΛΑΣ και την εαμική Πολιτοφυλακή; Δεν έχω το δικαίωμα να αποκλείσω –αν και δεν έγινε γνωστό ως τα σήμερα, τουλάχιστον σε μένα, κανένα συγκεκριμένο περιστατικό, συνδεδεμένο με ορισμένο όνομα– να έκαμαν το ίδιο και ανεξέλεγκτα φανατισμένα πρόσωπα που ανήκαν στην κυβερνητική παράταξη.

[…]

Κλείνω την επιστολή μου αυτή με κάποιες γενικώτερες παρατηρήσεις, που θεωρώ αναγκαίες για να συμπληρωθούν ή τροποποιηθούν όσα γράφει, αυτές τις μέρες, στη «Βραδυνή» ο αγαπητός μου φίλος (γενναίος στο διάστημα της Κατοχής) Κομνηνός Πυρομάγλου. Δεν θα εξετάσω εδώ αν ο Τσώρτσιλ είχε ή δεν είχε επιδιώξει και προγραμματίσει τη σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ. Βεβαιώνω όμως (και αυτό εξάγεται καθαρά από το «Ημερολόγιό» μου) ότι δεν την είχαμε επιδιώξει και προγραμματίσει ο Γεώργιος Παπανδρέου και εγώ. Μπορεί (δεν θέλω να εξετάσω ούτε αυτό) να ευθυνόμαστε για λάθη, δεν είχαμε όμως την πρόθεση να ρίξουμε τον τόπο σε εμφύλιο πόλεμο. Όσο για το ΚΚΕ, δεν μπορώ να αποφανθώ υπεύθυνα. Βέβαιο, όμως, μπορεί να θεωρηθή ότι στα τέλη Νοεμβρίου και τις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου 1944 υπερίσχυσαν στον κύκλο της ηγεσίας του ΚΚΕ οι «σκληροί» και αποφάσισαν –ίσως χωρίς να το είχαν προγραμματίσει από καιρό– να καταλάβουν βίαια την εξουσία. Αυτό εξάγεται και από όσα διηγείται ο στρατηγός Λεωνίδας Σπαής («Πολιτικά Θέματα», 4-10 Δεκεμβρίου 1976), που η συμφιλιωτική διάθεση και δράση του, στις δραματικές εκείνες ημέρες, δεν μπορεί να αμφισβητηθή.

Παναγ. Κανελλόπουλος

10 Δεκεμβρίου 1976

*Αποσπάσματα από επιστολή του αειμνήστου Παναγιώτη Κανελλόπουλου προς «Το Βήμα» (ο Λέων Καραπαναγιώτης ήταν τότε ο εκδότης της εφημερίδας), που είχε δημοσιευτεί την Κυριακή 12 Δεκεμβρίου 1976. Ο Τζωρτζ Σκούρας, τον οποίο μνημονεύει στην επιστολή του ο Κανελλόπουλος, ήταν απεσταλμένος της αμερικανικής μυστικής υπηρεσίας OSS, και η εφημερίδα είχε δημοσιεύσει ένα μνημόνιο-ημερολόγιό του για τα Δεκεμβριανά μία εβδομάδα νωρίτερα.

Ο πολιτικός και διανοούμενος Παναγιώτης Κανελλόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα στις 13 Δεκεμβρίου 1902 και πέθανε στην Αθήνα στις 11 Σεπτεμβρίου 1986.