Κομνηνός Πυρομάγλου: Ο ΕΔΕΣ, ο ΕΛΑΣ και ο ρόλος των Βρετανών την περίοδο 1941-1944

Το Μάιο του 1978 «Το Βήμα», διερευνώντας το φλέγον ζήτημα της Εθνικής Αντίστασης, είχε ζητήσει από προσωπικότητες που είχαν διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στα γεγονότα της περιόδου 1941-1944 να καταθέσουν τις σχετικές μαρτυρίες τους. Μεταξύ εκείνων που είχαν λάβει μέρος στην εν λόγω έρευνα του «Βήματος» (πιο συγκεκριμένα, στο δεύτερο κύκλο αυτής) και είχαν συνομιλήσει με το γνωστό δημοσιογράφο και συγγραφέα Βάσο Μαθιόπουλο (1928-2013) ήταν ο Κομνηνός Πυρομάγλου, υπαρχηγός των δυνάμεων του ΕΔΕΣ – ΕΟΕΑ επί Κατοχής (οι άλλοι τρεις συνομιλητές του Μαθιόπουλου ήταν ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, ο Αθανάσιος Μίχας και ο Χριστόδουλος Κουρούκλης).

Ο Πυρομάγλου, ο οποίος απεβίωσε το καλοκαίρι του 1980, σε ηλικία 81 ετών, αγωνίστηκε στα τελευταία χρόνια του βίου του για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης των ετών 1941-1944 ως καθολικού ιστορικού γεγονότος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.5.1978, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο κείμενο που ακολουθεί παρατίθενται εκτενή αποσπάσματα από το διάλογο του Μαθιόπουλου με τον Πυρομάγλου (ο συγκεκριμένος κύκλος της έρευνας του «Βήματος» είχε δημοσιευτεί στα φύλλα της 12ης και της 13ης Μαΐου 1978) :

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, οι πολλές εργασίες σας γύρω από την Αντίσταση, η αντικειμενικότητα που διακρίνει τις εκτιμήσεις σας για την περίοδο 1941-1944 και η συμμετοχή σας σε διεθνή συνέδρια και σεμινάρια, που μελετούν τις διάφορες φάσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ιδιαίτερα της Αντίστασης κατά του χιτλερισμού, σας έχουν καθιερώσει, και όχι μόνο στην Ελλάδα, σαν, ας μου επιτραπεί η έκφραση, πηγή για την εποχή που ερευνούμε εδώ. Θα ήθελα να σας ρωτήσω: πώς βλέπετε εσείς το ξεκίνημα της Εθνικής Αντίστασης στην Ελλάδα, τα κριτήρια που ώθησαν τον ελληνικό λαό να αντισταθεί κατά των κατακτητών και την πορεία του όλου αντιστασιακού κινήματος;

Πυρομάγλου: Εγώ πιστεύω ότι η Αντίσταση στην Ελλάδα, στην ευρύτατη έννοια, άρχισε ουσιαστικά από τις 4 Αυγούστου του ’36, με τη συγκρότηση του «αντιδικτατορικού μετώπου», στο οποίο μπήκαν όλα τα πολιτικά κόμματα και το ΚΚΕ. Με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη επικεφαλής του μετώπου αυτού και σαν γραμματεύς του εγώ, παρακολούθησα όλες τις φάσεις της αγωνιστικότητας του ελληνικού λαού. Η ύπαρξη του αντιδικτατορικού μετώπου ήταν άλλωστε κατά την αντίληψή μου η αιτία που, ενώ ο Μεταξάς είχε υποσχεθεί ότι θα κάνει εκλογές, όταν κήρυξε την δικτατορία προβάλλοντας για πρόσχημα τον κομμουνιστικό κίνδυνο, δεν τόλμησε ποτέ να τις κάνει. Στην πραγματικότητα διευκόλυνε τον πόλεμο του Χίτλερ στα Βαλκάνια. Σε μια συνομιλία μου με τον Γεώργιο τον Β’, στο Κάιρο, τον Αύγουστο του ’43, ο βασιλεύς μού είπε ότι από τον Απρίλιο μέχρι τον Αύγουστο του ’36 ο Μεταξάς στελέχωσε την ηγεσία του Ελληνικού Στρατού με γερμανόφιλους αξιωματικούς. Κι εμένα με βραχυκύκλωσε ο Μεταξάς με γερμανόφιλους, μου είπε ο Γεώργιος. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο ούτε ο Γεώργιος ούτε ο Μεταξάς ούτε ο Παπάγος πήγαν στο Αλβανικό Μέτωπο.

[…]

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, υπάρχει μια επιστολή που έστειλε ο Πλαστήρας στον τότε πρωθυπουργό της Ελλάδος στη Μέση Ανατολή, Εμμ. Τσουδερό, τον Ιούνιο του 1941, επιστολή που όταν τη δημοσίευσε μία μοναρχική εφημερίδα, τον Απρίλιο του 1945, οδήγησε σε παραίτηση της κυβερνήσεως του Πλαστήρα. Την γνωρίζετε αυτή την επιστολή;

Πυρομάγλου: Επ’ αυτού έχω να σας πω ότι η θέση του Πλαστήρα να σχηματισθεί ελληνική κυβέρνηση στην κατεχόμενη Ελλάδα ήταν σωστή. Γιατί πιστεύω ότι, αν αναλάμβανε γερμανός στρατιωτικός διοικητής και την πολιτική διοίκηση στη χώρα, και δεν σχηματιζόταν κατοχική κυβέρνηση στην Αθήνα, τότε για κάθε Γερμανό που θα εφόνευαν οι αντιστασιακοί, αντί δέκα ελλήνων ομήρων που σκότωναν στην Κατοχή οι Γερμανοί, θα εφόνευαν 100. Ως αντιστασιακός στο βουνό το έζησα άλλωστε αυτό. Σε κάθε περίπτωση, ήμουν της απόψεως, την οποία απεδέχθη ο Πλαστήρας, πως ο ίδιος ποτέ δεν θα έπρεπε να αναλάβει αυτή τη θέση λόγω της ιστορίας του και του κύρους του. Θα ήθελα όμως να προσθέσω ότι ο Πλαστήρας φλεγόταν από την επιθυμία να κατεβεί στην Ελλάδα και να ηγηθεί του ανταρτικού κινήματος στα βουνά. Αλλά η γαλλική κατοχική κυβέρνηση του Πεταίν και οι γερμανικές στρατιωτικές Αρχές δεν του επέτρεψαν να κινηθεί από τη Νίκαια, όπου είχε εγκατασταθεί.

[…]

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, σχετικά με την παλινόρθωση της μοναρχίας, υπάρχει γραπτή μαρτυρία που αναφέρει ότι ο Ζέρβας είχε στείλει δύο τηλεγραφήματα προς την βρετανική κυβέρνηση και τον Γεώργιο τον Β’ στο Λονδίνο, τον Μάρτιο του 1943, στα οποία έγραφε ότι δεν θα είχε αντίρρηση να γίνει χωρίς δημοψήφισμα η παλινόρθωση, εφόσον αυτό θα ήταν επιθυμία της βρετανικής κυβερνήσεως.

Πυρομάγλου: Ναι, η γραπτή μαρτυρία είναι του Γουντχάουζ, αλλά τα δύο αυτά τηλεγραφήματα μού τα επιβεβαίωσε και ο ίδιος ο Ζέρβας λίγο πριν πεθάνει.

[…]

Ο Ναπολέων Ζέρβας στα Ιωάννινα το 1944 (πηγή: Κώστας Μπαλάφας – Μουσείο Μπενάκη)

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, είστε από τα ιδρυτικά στελέχη του ΕΔΕΣ. Και γίνατε ο υπαρχηγός του και ο πολιτικός εκπρόσωπος, δίπλα στον στρατιωτικό, τον Ζέρβα. Πώς ιδρύθηκε ο ΕΔΕΣ;

Πυρομάγλου: Τον Σεπτέμβριο του ’41 αποφασίσαμε με τον Πλαστήρα να τον εκπροσωπήσω στο αντιστασιακό κίνημα που έπρεπε αμέσως να αρχίσει, και μου έδωσε εντολή να διεξαγάγω διαπραγματεύσεις με όλα τα πολιτικά κόμματα της Ελλάδος και την ηγεσία του Ελληνικού Στρατού για τη δημιουργία μιας πλατιάς αντιστασιακής οργανώσεως. Πράγματι, κατέβηκα στην Αθήνα, φυσικά μυστικά και με ψευδώνυμο, έφθασα στις 21 Σεπτεμβρίου 1941 και αμέσως άρχισα επαφές με τον πολιτικό κόσμο και ανωτάτους στρατιωτικούς. Συνάντησα πρώτα τον Σοφούλη, ο οποίος όμως δεν έδειξε διάθεση να πεισθεί ότι έπρεπε να αρχίσει ανταρτικός αγώνας. Δεν είχε συλλάβει τη σημασία της ένοπλης αντιστάσεως στα βουνά και μου συνέστησε να περιμένουμε την εξέλιξη των πολεμικών γεγονότων και αναλόγως να πράξουμε. Ο Καφαντάρης, πιο ενθουσιώδης από τον Σοφούλη, αντελήφθη την αξία του ανταρτικού αγώνα, αλλά μου είπε: «Τι τα θέλετε, κύριε Πυρομάγλου, ο Σοφούλης είναι γέρων και εγώ είμαι άρρωστος. Δεν μπορούμε να βοηθήσουμε». Και ο Γ. Παπανδρέου, τον οποίον συνάντησα, κατανόησε την σημασία του ανταρτικού αγώνα, αλλά δεν είχε πρόθεση να μετάσχει ενεργά. Και θέλω να υπογραμμίσω ότι ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος συμφώνησε με τις προτάσεις μου και υπήρξε από τον πολιτικό κόσμο, τον τότε, ο πρώτος συνειδητά αντιστασιακός. Δεν προλάβαμε όμως να σχεδιάσουμε τη στρατηγική του αγώνα, γιατί εν τω μεταξύ ένα βρετανικό υποβρύχιο που είχε φτάσει στην Αντίπαρο με τον βρετανό αξιωματικό Άτκινσον, τον Ιανουάριο του ’42, εντοπίστηκε από τους Γερμανούς, συνελήφθη ο Άτκινσον και αποκαλύφθηκε η αποστολή του, ότι δηλαδή είχε σκοπό να έλθει σε επαφή με τον Κανελλόπουλο. Ο τελευταίος πληροφορήθηκε εγκαίρως το γεγονός, κρύφτηκε για να μην συλληφθεί και διέφυγε στην Μέση Ανατολή, όπου έγινε αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως στο Κάιρο.

Μαθιόπουλος: Στους στρατιωτικούς, που εξ επαγγέλματος θα ήταν φυσικό να ενδιαφερθούν για ένοπλο αγώνα, βρήκατε περισσότερη κατανόηση για τη δημιουργία αντάρτικου;

Πυρομάγλου: Δεν με απογοήτευσαν μόνο οι πολιτικοί αλλά και οι ανώτατοι αξιωματικοί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Δεν πίστευαν στην δυνατότητα διεξαγωγής ανταρτικού αγώνα, γιατί η θεωρία τους ήταν ότι με την ύπαρξη των στούκας δεν θα ήταν δυνατόν να διεξαχθεί με επιτυχία ένοπλη αντίσταση στην ορεινή Ελλάδα, και μου συνέστησαν να μην βιαστώ. Εγώ όμως, εκτελώντας την εντολή του Πλαστήρα και έχοντας την δική μου πεποίθηση για την ανάγκη και την δυνατότητα διεξαγωγής του αγώνα, προχώρησα και είχα επαφές με κατώτερα στρατιωτικά στελέχη. Απ’ τον Πλαστήρα είχα μια συστατική επιστολή για τον Γονατά, πρωθυπουργό της Επαναστάσεως του ’22, όταν ο Πλαστήρας ήταν αρχηγός. Τον είδα πολλές φορές, αφού κατά την πρώτη συνάντηση τού έδωσα το γράμμα, στο οποίο ο Πλαστήρας τού έγραφε να θεωρεί τον Πυρομάγλου σαν να είμαι εγώ ο ίδιος. Άλλωστε, ο Γονατάς με εγνώριζε από την Επανάσταση του ’22, όταν ήμουν στο πολιτικό γραφείο. Μετά από επαφές του με τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς μού είπε μια μέρα στο σπίτι του ο Γονατάς: «Αγαπητέ μου Κομνηνέ, κανείς δεν πιστεύει στην αξία και την σημασία ενός ανταρτικού αγώνα, και πολύ περισσότερο δεν θέλει να αναλάβει την ευθύνη της ηγεσίας. Ο μόνος που θα μπορούσε να σε βοηθήσει και θα δεχόταν μια τέτοια αποστολή είναι ο Ναπολέων Ζέρβας, συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού. Παρ’ όλο ότι είναι διαβεβλημένος, είναι γενναίος και έχει θάρρος». Θα ήθελα εδώ να αναφέρω ότι, πριν κατεβώ στην Ελλάδα, είχα αναμιχθεί στη Γαλλική Αντίσταση και σε μια μυστική μου επαφή, στη μη κατεχόμενη ζώνη της Γαλλίας, με έναν άγγλο στρατιωτικό διαπίστωσα ότι η συμβουλή που μας έδιναν οι Άγγλοι ήταν να αναθέσουμε το ένοπλο κίνημα στην Ελλάδα σε στρατιωτικό επαγγελματία. Ένας αξιωματικός θα έπρεπε να αναλάβει την ηγεσία.

Επικοινώνησα πράγματι με τον Ζέρβα και αποφασίσαμε τον Ιανουάριο του ’42 να ξεκινήσουμε τον ένοπλο αγώνα το συντομότερο δυνατό. Ο ΕΔΕΣ, που εσήμαινε Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Στρατός, είχε όμως ιδρυθεί σαν αντιστασιακή οργάνωση ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1941.

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, ποιο ήταν το καταστατικό του ΕΔΕΣ και ποια θέση έπαιρνε απέναντι στη δημοκρατία;

Πυρομάγλου: Ο ΕΔΕΣ ήταν 100% αντιμοναρχικός, και θέλω να σας υπενθυμίσω ότι η ορολογία που χρησιμοποιήθηκε στην ιδρυτική του διακήρυξη δεν άφηνε καμιά αμφιβολία για την απόλυτη αντίθεσή του προς την μοναρχία και τον Γεώργιο τον Β’, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που είχε εγκαθιδρυθεί με καθαρό πραξικόπημα της εκτελεστικής εξουσίας. Και τόνιζε ότι το μεταπολεμικό ελληνικό πολιτικό σύστημα έπρεπε να είναι ο δημοκρατικός σοσιαλισμός.

Οι ιδέες του Πλαστήρα αντικατοπτρίζονταν στο ιδρυτικό καταστατικό του ΕΔΕΣ, και γι’ αυτό ενέκρινε και τις ενέργειές μου και την πορεία που έπαιρνε στην πρώτη εκείνη φάση ο ΕΔΕΣ από τη Γαλλία, όπου βρισκόταν.

[…]

Μαθιόπουλος: Πότε είχατε τις πρώτες επαφές με το ΕΑΜ;

Πυρομάγλου: Τις πρώτες επαφές είχαμε με το ΕΑΜ τον Οκτώβριο του ’42, και υπογράψαμε και μια συμφωνία μεταξύ ΕΑΜ – ΕΛΑΣ Τζουμέρκων και ΕΔΕΣ. Αλλά δεν κράτησε πολύ.

[…]

Μαθιόπουλος: Οι γερμανικές επιτελικές εκθέσεις της εποχής αυτής αναφέρουν ότι η ανατίναξη του Γοργοπόταμου θεωρήθηκε στο Βερολίνο σαν απαρχή σημαντικής αντιστασιακής δράσεως στην Ελλάδα και έπαυε να έχει τον χαρακτήρα μεμονωμένων εκδηλώσεων σαμποτάζ. Γινόταν πρόβλημα στρατιωτικής αντιμετώπισης του ένοπλου ανταρτικού κινήματος για τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση. Κύριε Πυρομάγλου, αυτή η ομοψυχία που επικράτησε στον Γοργοπόταμο δεν μπορούσε να διατηρηθεί;

Πυρομάγλου: Υπήρχε διάχυτο πνεύμα ομοψυχίας. Τον Δεκέμβριο του ’42 είχε φτάσει στην Αθήνα μυστικά, σαν απεσταλμένος του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής, ο Γιάννης Τσιγάντες, από το Κάιρο. Συγκεκριμένη εντολή που είχε ήταν να ανατινάξει τον ισθμό της Κορίνθου. Ο Τσιγάντες συνδεόταν φιλικά με τον Κωστόπουλο, μόνιμο αξιωματικό, με τον οποίον ήμασταν συστρατιώτες στη Μικρά Ασία υπό τους Οθωναίο και Σαράφη. Ο Τσιγάντες ανέθεσε στον Κωστόπουλο να οργανώσει αντάρτικο στη Δυτική Θεσσαλία Τις μέρες εκείνες έφυγε από την ομάδα του Άρη ένας Γκέκας, μόνιμος αξιωματικός. Ο Άρης νόμισε ότι αυτομόλησε σε μας και εξεστράτευσε εναντίον μας, πιστεύοντας ότι θέλαμε να του πάρουμε τους αντάρτες. Όταν έφτασε στο Αυλάκι, χωριό του Αχελώου, διαπίστωσε ότι δεν είχαμε καμία σχέση με την περίπτωση αυτή και μετά από λίγες μέρες συναντηθήκαμε όλοι στη Ρουβέλιστα. Εκεί ο Άρης, παρουσία και του Γουντχάουζ, πρότεινε στον Ζέρβα να ενωθούν τα δύο κινήματα αντιστάσεως ΕΑΜ και ΕΔΕΣ και ο Ζέρβας να γίνει στρατιωτικός αρχηγός του ενιαίου κινήματος, ο Άρης καπετάνιος του κοινού στρατιωτικού αγώνα και οι δυο τους μαζί να ορίσουν ποιος θα γινόταν ο πολιτικός καθοδηγητής του ένοπλου αντιστασιακού κινήματος. Ο Ζέρβας κατ’ αρχήν δέχθηκε, αλλά την επομένη ισχυρίστηκε ότι είχε κάποια δουλειά να πάει προς τον Βάλτο και άφησε εμένα να συνεχίσω τις διαπραγματεύσεις. Κατάλαβα ότι η αναχώρηση ήταν πρόφαση, γιατί ο Γουντχάουζ το περασμένο βράδυ είχε κάνει ορισμένες εισηγήσεις στον Ζέρβα, με συνέπεια να αρνηθεί την ηγεσία. Και άφησε εμένα να συνεχίσω τις διαπραγματεύσεις. Φυσικά, με την απουσία του τίποτα δεν μπόρεσε να γίνει.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 13.5.1978, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, μήπως εκτός από αυτή την περίπτωση διαπιστώσατε και αργότερα στο βουνό ότι η βρετανική αποστολή δεν επιθυμούσε την ενότητα του αντιστασιακού αγώνα, παρ’ όλα όσα μετέδιδε τότε το Μπι Μπι Σι;

Πυρομάγλου: Για να είμαι πιστός στην ιστορική αλήθεια –το διαπίστωσα αυτό και μετά τον πόλεμο– η αγγλική κυβέρνηση και το βρετανικό επιτελείο δεν ήθελαν τον ΕΔΕΣ, γιατί ήταν αντιμοναρχικός και είχε αρχηγό τον Πλαστήρα, όπως ανέφερα ήδη, και δεν τον βοήθησαν για να αναπτυχθεί περισσότερο, όπως θα ήταν δυνατό. Ενώ, επειδή το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ διακήρυττε στην αρχή ότι και ο τίμιος βασιλόφρων και ο τίμιος μεταξικός έχει θέση μέσα στο ΕΑΜ, βοηθήθηκε περισσότερο από μας ως τον Οκτώβριο του ’43, τότε δηλαδή που έγινε η σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ.

[…]

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, εσείς από την πείρα σας στο βουνό, τι άλλες ενδείξεις, εκτός απ’ αυτές που αναφέρατε, είχατε για την ελληνική πολιτική του Λονδίνου κατά τον πόλεμο;

Πυρομάγλου: Και ο ίδιος ο Λήπερ (σ.σ. ο βρετανός πρεσβευτής στην εξόριστη τότε ελληνική κυβέρνηση, την κυβέρνηση του Καΐρου) στο βιβλίο του ομολογεί ότι υπήρχαν δύο βρετανικές πολιτικές απέναντι στο ελληνικό ζήτημα: η μία ήταν του Φόρεϊν Όφις, έντονα φιλομοναρχική και υποστήριζε τους βασιλόφρονες, η άλλη, άλλων βρετανικών υπηρεσιών, ενίσχυε τους αντιμοναρχικούς. Μέσα στο πλέγμα της διπλής αυτής πολιτικής έναν Βρετανό θυμάμαι ειλικρινή απέναντί μας, που ενδιαφερόταν για την αντίσταση του ελληνικού λαού και όχι για τις πολιτικές πεποιθήσεις των αντιστασιακών: τον στρατάρχη Γουίλσον.

[…]

Μαθιόπουλος: Η ομοψυχία που επικράτησε τόσο στο Γοργοπόταμο όσο και στην επιτυχή διεξαγωγή της επιχειρήσεως «Άνιμαλς» (σ.σ. κοινές επιχειρήσεις των ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων υπό την καθοδήγηση της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα) ήταν δυνατό, κατά την κρίση σας, να διατηρηθεί, ώστε η ζημία του κατακτητή από τον κοινό αγώνα του ΕΔΕΣ, του ΕΛΑΣ και της ΕΚΚΑ να είναι τελικά πολύ μεγαλύτερη από ό,τι συνέβη μετά τη θλιβερή εξέλιξη του Οκτωβρίου ’43 με τις συγκρούσεις ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις;

Πυρομάγλου: Δυστυχώς, η συνεργασία με τον ελληνικό δωσιλογισμό επί Κατοχής δημιούργησε και μια σχολή ελλήνων πρακτόρων των Γερμανών στο Λαύριο.

Μαθιόπουλος: Αυτό είναι πολύ σημαντικό και ήθελα να σας ρωτήσω αν είχαν έλθει ειδικά από τη Γερμανία εκπαιδευμένοι αξιωματικοί για να οργανώσουν έλληνες πράκτορες του Γ’ Ράιχ.

Πυρομάγλου: Βεβαίως είχαν έλθει και επικεφαλής τους είχε τεθεί ο Αντώνης Μπαχάουερ, γερμανικής καταγωγής, από Βαυαρούς της εποχής του Όθωνα, που μιλούσαν καλά ελληνικά. Αυτοί οι πράκτορες προωθήθηκαν και μπήκαν κατ’ εντολήν του Βερολίνου μέσα στις τάξεις του ΕΛΑΣ. Δεν θέλω να αναφέρω ονόματα, γιατί μερικοί από αυτούς ζουν ακόμα. Οι πράκτορες αυτοί πλαστογραφούσαν συστηματικά διαταγές του ΕΛΑΣ, με σκοπό να διαβάλουν την οργάνωση και στα μάτια τα δικά μας και στον ελληνικό λαό. Ο κυριότερος πράκτοράς τους ήταν ο «Αννίβας».

Μαθιόπουλος: Κύριε Πυρομάγλου, φαίνεται ότι και στις τάξεις του ΕΔΕΣ Αθηνών είχαν μπει τέτοιοι πράκτορες των Γερμανών. Μπορείτε να μας αναφέρετε το περιστατικό, γιατί υπάρχει απόφαση του ΕΔΕΣ των βουνών που τους είχε τότε καταδικάσει;

Πυρομάγλου: Πράγματι, ένα τμήμα του ΕΔΕΣ Αθηνών αποκόπηκε τότε από τον πατριωτικό ΕΔΕΣ, προσχώρησε στους Γερμανούς και καταδίωκε τους ΕΔΕΣίτες πατριώτες, τους παρέδιδε στους Γερμανούς, που τους εκτελούσαν. Τουλάχιστον είκοσι εξετελέσθησαν από τέτοια προδοσία. Έτσι διέβαλαν τον Γιαννακόπουλο, έναν αγνό δημοκράτη πατριώτη, που τον εξετέλεσαν. Ευτυχώς όμως, δεν ήταν πολλοί αυτοί που παρακολούθησαν τους συνταγματάρχες Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλο στην προδοτική αυτή γραμμή. Αλλά θα ήθελα με την ευκαιρία αυτή να αναφέρω ότι η διάσταση των αντιστασιακών οργανώσεων είχε και άλλο σκέλος. Ο σκληρός πυρήνας του ΚΚΕ μέσα στον ΕΛΑΣ προσπάθησε να μας διαλύσει, γιατί περίμενε απόβαση στην Ελλάδα και ήθελε να διατηρήσει σαν δεσπόζουσα δύναμη στα βουνά τη δική τους. Η σύγκρουση κράτησε από τις 20 Οκτωβρίου μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου του 1943. Αλλά ο στόχος δεν πέτυχε. Παρ’ όλο ότι ο ΕΛΑΣ ήταν πολυπληθέστερος του ΕΔΕΣ, εμείς οργανώσαμε το αντιαντάρτικο και δεν επετεύχθη η διάλυσή μας. Με τη σύσκεψη στο Μυρόφυλλο – Πλάκα επήλθε η ανακωχή και ο τερματισμός της συγκρούσεως τον Φεβρουάριο του 1944. Χωρίς την ύπαρξη ενιαίου γενικού στρατηγείου ανταρτών θα είχε αποτύχει η επιχείρηση των «Άνιμαλς» και χωρίς τη διάσκεψη στο Μυρόφυλλο – Πλάκα δεν θα είχαμε φτάσει στον Λίβανο. Αλλά ευθύνη έχει μεγάλη και η εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου, που από το ’42 καθόλου δεν επικοινώνησε ούτε με εμάς στον ΕΔΕΣ ούτε με την ΕΚΚΑ ούτε με τον ΕΛΑΣ. Ούτε καν συμβουλή, αν θέλετε, δεν μας έδωσε για τον αγώνα μας εναντίον του κατακτητή, αλλά φάνηκε ότι ήθελε να μας αγνοεί ακόμα και όταν οι Άγγλοι, τον Αύγουστο του ’43, μας κάλεσαν στο Κάιρο. Εκεί μας συμπεριφέρθηκαν με τον τρόπο που έχω γράψει μετά τον πόλεμο, αλλά και με την επιστροφή μας στα βουνά η κυβέρνηση του Καΐρου δεν επιδίωξε καμιά συνεργασία μαζί μας. Στην πραγματικότητα, μας θεωρούσε αντιστασιακούς, που δεν θα έπρεπε να έχουμε καμιά δική μας πολιτική σκέψη.

Μαθιόπουλος: Αν υπήρχε συνεργασία με την κυβέρνηση του Καΐρου, πιστεύετε ότι η σύγκρουση του Οκτωβρίου 1943 θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί;

Πυρομάγλου: Πιστεύω ναι. Ιδίως αν είχε διατηρηθεί το κοινό ανταρτικό στρατηγείο επί ελληνικού εδάφους και αν γινόταν δεκτή η πρότασή μου που έκανα στο Κάιρο, να έλθουν υπουργοί από το Κάιρο στα βουνά. Αυτό όμως προϋπέθετε ότι ο Γεώργιος θα είχε δηλώσει ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα χωρίς δημοψήφισμα. Και δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι ο Τσώρτσιλ είχε δηλώσει πολλές φορές ότι δεν μπορεί να υπάρξει Ελλάς χωρίς μοναρχία. Υπήρχε μάλιστα και ένα σχέδιο που προέβλεπε απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στην Ελλάδα με παρουσία του Γεωργίου του Β’, τον οποίον οι Άγγλοι θα τοποθετούσαν σαν αρχηγό της εκτελεστικής εξουσίας στα βουνά.

*Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από τις ψηφιοποιημένες συλλογές του ΕΛΙΑ (Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου).