Χριστούγεννα: Τα κάλαντα από όλη την Ελλάδα

«Να τα πούμε;» Και ποιος δεν έχει πει αυτή τη φράση παραμονές Χριστουγέννων; Τα κάλαντα είναι ένα έθιμο που κρατάει από πάρα πολύ παλιά και διατηρεί τη ζωντάνια του.

Στην ουσία είναι δημοτικά τραγούδια με εγκωμιαστικούς στίχους, που ψάλλουν τα παιδιά (ενίοτε και οι μεγάλοι) κατά τις παραμονές μεγάλων εορτών, όπως τα Χριστούγεννα (24 Δεκεμβρίου), η Πρωτοχρονιά (31 Δεκεμβρίου) και τα Θεοφάνια (5 Ιανουαρίου).

Ετυμολογικά, η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τη λατινική calendae (καλένδες στα ελληνικά), που σημαίνει τις πρώτες ημέρες κάθε μήνα.  Σώζονται πολλές παραλλαγές από κάλαντα, άλλα σε δημοτική γλώσσα και άλλα σε μισοκαθαρεύουσα.

Πέντε συμβουλές για «πράσινα» Χριστούγεννα

Ανάλογα με τον τόπο και τις εποχές, τα παιδιά που ψάλλουν τα κάλαντα κρατούν συνήθως πολύχρωμα φαναράκια, καράβια ή εκκλησίες φωτισμένες εσωτερικά, σιδερένια τρίγωνα ή ραβδιά στολισμένα με λουλούδια σαν τους αρχαίους θύρσους. Οι μεγάλοι συνοδεύουν με μουσική υπόκρουση το τραγούδι τους και έχουν μαζί τους και καλάθια, όπου βάζουν τα δώρα που τους φιλεύουν. Τα όργανα που κυριαρχούν είναι η φυσαρμόνικα, το τύμπανο, το τουμπελέκι, η τσαμπούνα και άλλα πνευστά όργανα.

Τα κάλαντα των Χριστουγέννων

Την παραμονή των Χριστουγέννων οι καλαντιστές γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν:

«Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ο ορισμός σας

Χριστού την θείαν Γέννησιν να πω στ’ αρχοντικό σας…»

Στη συνέχεια διηγούνται τα περιστατικά της Γεννήσεως, τελειώνοντας με ευχές και επαίνους για το νοικοκύρη, την κυρά και τους άξιους βλαστούς του σπιτιού.

Φυσικά, οι καλαντιστές δεν ξεχνούν να ζητήσουν και την αμοιβή τους, είτε σε είδος, είτε σε «ρευστό» στις μέρες μας, με συχνά αυτοσχέδιους στίχους όπως: «Δώστε κι εμάς τον κόπο μας να είναι ο ορισμός σας» αναφέρει το Σαν Σήμερα.

Αν το φιλοδώρημα είναι πενιχρό ή δεν δοθεί καθόλου, οι καλαντιστές σκαρώνουν κάποιες φορές σκωπτικά ή αποδοκιμαστικά δίστιχα για τον νοικοκύρη.

Τα κάλαντα ανά περιοχή

Πανελλήνια Κάλαντα

Καλήν εσπέραν άρχοντες,

αν είναι ορισμός σας,

Χριστού τη Θεία γέννηση,

να πω στ’ αρχοντικό σας.

Χριστός γεννάται σήμερον,

εν Βηθλεέμ τη πόλει,

οι ουρανοί αγάλλονται,

χαίρει η φύσις όλη.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται,

εν φάτνη των αλόγων,

ο βασιλεύς των ουρανών,

και ποιητής των όλων.

Πλήθος αγγέλων ψάλλουσι,

το Δόξα εν υψίστοις,

και τούτο άξιον εστί,

η των ποιμένων πίστις.

Εκ της Περσίας έρχονται,

τρεις μάγοι με τα δώρα,

άστρο λαμπρό τους οδηγεί,

χωρίς να λείψει ώρα.

Φτάνοντας στην Ιερουσαλήμ,

με πόθο ερωτούσι,

πού εγεννήθη ο Χριστός,

να πάν να τον ευρούσι.

Δια Χριστόν ως ήκουσε,

ο βασιλεύς Ηρώδης,

αμέσως εταράχτηκε,

κι έγινε θηριώδης.

Διοτί πολλά φοβήθηκε,

δια την βασιλείαν,

μην του την πάρει ο Χριστός,

και χάσει την αξία.

Κράζει τους μάγους και ρωτά,

πού ο Χριστός γεννάται,

εν Βηθλεέμ ηξέρομε,

ως η Γραφή διηγάται.

Τους είπε να υπάγουσι,

και όπου τον ευρώσιν,

αφού τον προσκυνήσουσιν,

να παν να του ειπώσιν

Όπως υπάγει και αυτός,

για να τον προσκυνήσει,

με δόλο ως μισόθεος,

για να τον αφανίσει.

Βγαίνουν οι Μάγοι τρέχοντας,

και τον αστέρα βλέπουν,

φως θεϊκό κατέβαινε,

και με χαρά προστρέχουν.

Φτάνοντας εις το σπήλαιο,

βρίσκουν την Θεοτόκο,

και εβάστα στας αγκάλας της,

τον Άγιόν της Τόκο.

Γονατιστοί τον προσκυνούν,

και δώρα του χαρίζουν,

σμύρνα χρυσό και λίβανο,

θεό τον εφημίζουν.

Τη σμύρνα ‘ναι ως άνθρωπον,

χρυσόν ως Βασιλέα,

και λίβανον ‘ναι ως θεόν,

σ’ όλην την ατμοσφαίρα.

Αφού τον προσκυνήσασιν,

ευθύς πάλι μισεύουν,

και τον Ηρώδη μελετούν,

να πάνε για να εύρουν.

Άγγελος εκ των ουρανών,

βγαίνει τους εμποδίζει,

από άλλην οδό να πορευτούν,

αυτός τους διορίζει.

Και πάλι άλλος Άγγελος,

τον Ιωσήφ προστάζει,

εις Αίγυπτο να πορευτεί,

και εκεί να ησυχάζει.

Να πάρει και την Μαριάμ,

μαζί με τον υιό της,

γιατί ο Ηρώδης εζητεί,

τον τόκο τον δικόν της.

Μη βλέποντας ο Βασιλεύς,

τους μάγους να γυρίζουν,

στην Βηθλεέμ επρόσταξε,

παιδί να μην αφήσουν.

Χιλιάδες δεκατέσσερις,

σφάζουν σε μια ημέρα,

θρήνο κλαυθμό και οδυρμό,

είχε κάθε μητέρα.

Και επληρώθη το ρηθέν,

Προφήτου Ησαΐου,

ως και των άλλων προφητών,

και του Ιερεμίου.

Σ’ αυτό το σπίτι που ηρθαμε,

πέτρα να μην ραγίσει,

και ο νοικοκύρης του σπιτιου.

χίλιους χρόνους να ζήσει.

Και αφού σας καληνυχτίσουμε,

πέστε να κοιμηθήτε,

ολίγον ύπνον πάρετε,

και ευθύς να σηκωθήτε.

Να βάλετε τα ρούχα σας,

εμορφα να ντυθήτε,

στην εκκλησία τρέξετε,

εκεί να πορευθήτε.

Να ‘κούσετε με προσοχή,

όλην την υμνωδίαν,

του Ιησού μας του Χριστού,

γέννησιν την Αγίαν.

Και όταν θα γυρίσετε,

εις το αρχοντικό σας,

ευθύς τραπέζι στρώσετε,

βάλτε το φαγητό σας.

Και τον σταυρό σας κάνετε,

γευθήτε ευμφρανθήτε,

δώστε και κανενός φτωχού,

όπου το εστερήτε.

Δώστε και μας τους κόπους μας,

αν είναι ορισμός σας,

και ο Χριστός μας πάντοτε,

να είναι βοηθός σας.

…και του χρόνου..

Κάλαντα της Κρήτης

Καλήν εσπέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας

Χριστού τη θεία Γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας.

Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλη

οι ουρανοί αγάλλονται χαίρετ’ η φύσις όλη.

Εντός σπηλέων τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων

ο βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων.

Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα

και κρουσταλίδα του γιαλού και πάχνη από τα δέντρα

Aπου τον έχεις τον υιό το μοσχοκανακάρη

λούζεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολείο τον πέμπεις.

Κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ’ένα χρυσό βεργάλι

και η κυρά δασκάλισσα με το μαργαριτάρι.

Είπαμε δα για την κερά ας πούμε για τη βάγια

άψε βαγίτσα το κερί, άψε και το διπλέρι

και κάτσε και ντουσούντισε ήντα θα μας εφέρεις.

Για απάκι, για λουκάνικο, για χοιρινό κομμάτι

κι από τον πύρο του βουτσιού να πιούμε μια γεμάτη.

Κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι

κι αν τοχει κάνει η γαλανή ας είναι ζευγαράκι

κι από το πιθαράκι σου λάδι ένα κουρουπάκι

κι αν είναι κι ακροπλιάτερο βαστούμε και τ’ ασκάκι.

Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα

και φέρε και γλυκό κρασί να πιουν τα παλληκάρια

Κι αν είναι με το θέλημα άσπρη μου περιστέρα,

Ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε «καλησπέρα».

Κάλαντα Πελοποννήσου

Χριστούγεννα-Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου,

για βγάτε διέτε μάθετε πως ο Χριστός γεννιέται

γεννιέται κι ανατρέφεται στο μέλι και στο γάλα.

Το μέλι τρων’ οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες

και το μελισσοβότανο το λούζονται οι κυράδες.

Κυρά καμαροτράχηλη, κυρά γαϊτανοφρύδα,

κυρά μου, όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου,

κάνεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη,

και τον καθάριο Αυγερινό τον κάνεις δαχτυλίδι.

Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,

μόνο σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε.

Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα,

δώστε μας και πεντ’ έξι αυγά να πάμε σ’ άλλη πόρτα.

Εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μη ραΐσει

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνους πολλούς να ζήσει!

Και εις έτη πολλά!

Κάλαντα του Πόντου

Χριστός γεννέθεν, χαρά σον κόσμον

χα, καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα

Χα, καλόν παιδίν οψές γεννέθεν

οψές γεννέθεν, το βράδ’ αργάτε.

Το εγέννεσεν η Παναΐα

Το ανάθρεψεν αεί Παρθένος.

Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάρι

εκατήβεν σο σταυροδρόμι.

Έπιασαν άτό’ οι σκύλ’ Εβραίοι

χίλ’ Εβραίοι και μίλ’ Εβραίοι.

Ασ’ σα κρέντικα κι άσ’ στην καρδίαν

γαίμα έσταξεν, χολήν κι εφάνη.

γαίμα έσταξε, εμυροστάθεν.

Εμυρίστεν ατ’ ο κόσμον όλον

για μυρίστ’ άτό και σύ αφέντα.

Σύ αφέντα, καλέ μ’ αφέντα

έμπα σο νουντάν κι ελά σην πόρταν.

Φέρ ουβάς και λεφτοκάρυα.

Κι αν ανοί’ς μας χαρά σην πόρτα’ς.

Χριστός γεννέθεν, χαρά σον κόσμον

χα, καλή ώρα, καλή σου μέρα.

Χα, καλόν παιδίν οψέ ‘γεννέθεν.

Οψέ ‘γεννέθεν, ουράνοστάθεν.

Τον εγέννεσεν η Παναΐαν

τον ανέστησεν Αγιά-Παρθένος.

Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάριν

χρυσοπούλαρον και ανεμοπούλαρον.

Εκατέβην σο σταυροδρόμιν

τον απερπάξανε χίλ’ Εβραίοι

χιλ’ Εβραίοι και μύρ’ Εβραίοι

χίλ’ Εβραίοι και μύρ’ Εβραίοι.

Ασ’ σα Αρχαντίκα και ασ’ σην καρδίαν

γαίμαν έσταξεν, γλεήν κι εφάνθεν.

Εμυρίστεν ατ’ ο κόσμον όλον

για μυρίστ’ ατό και εσύ αφέντα

άη αφέντα, καλέ μ’ αφέντα.

Δέβα σο ταρέζ κι έλα σην πόρταν

δώσ’ με το παχτσίς κι ας πάω δεβαίνω.

Κάλαντα Κοτυώρων Πόντου
Άναρχος Θεός καταβέβηκεν,

και εν τη Παρθένω κατώκησεν.

Έρουρεμ, έρουρεμ

έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Δέσποινα!

Βασιλεύς των όλων και Κύριος

ήρθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι.

Έρουρεμ, έρουρεμ

έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!

Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε,

τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε.

Έρουρεμ, έρουρεμ

έρου έρου έρουρεμ, Χαίρε Δέσποινα!

Δέξου Βηθλεέμ τον Δεσπότην σου,

Βασιλέα πάντων και Κύριον

Έρουρεμ, έρουρεμ,

έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!

Εξ Ανατολών Μάγοι έρχονται,

δώρα προσκομίζοντες άξια.

Έρουρεμ, έρουρεμ

έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!

Σήμερον η κτίσις αγάλλεται

και πανυγυρίζει και χαίρεται

Έρουρεμ, έρουρεμ

έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!

Κάλαντα Θράκης

Χριστός γεννάται, χαρά στον κόσμο,

χαρά στον κόσμο, στα παλληκάρια

Σαράντα μέρες, σαράντα νύχτες

κι ή Παναγιά μας κοιλοπονούσε

Κι η Παναγιά μας κοιλοπονούσε

κοιλοπονούσε παρακαλούσε

Κοιλοπονούσε παρακαλούσε

όλους τους άγιους τους άι Αποστόλους

Όλους τους άγιους τους άι Αποστόλους

τρεις αποστόλοι μαμμή γυρεύουν

Τρεις αποστόλοι μαμμή γυρεύουν

μαμμή γυρεύουν για μήλο τρέχουν

Οι άι Αποστόλοι για μήλο τρέχουν

ώσπου να πάνε κι ώσπου να έρθουν

Η Παναγιά μας ξελευτερώθει

μέσα στις δάφνες μεσ στα λουλούδια

Μέσα στις δάφνες μέσ στα λουλούδια

κάνει τον ήλιο και το φεγγάρι

Κάνει τον ήλιο και το φεγγάρι

σαν ήλιος λάμπει σαν νιό φεγγάρι

Σαν ήλιος λάμπει σαν νιό φεγγάρι

σ αυτό το σπίτι του νοικοκύρη

Σ αυτό το σπίτι του νοικοκύρη

στη φαμελιά του και στα παιδιά του.

Κάλαντα Καππαδοκίας

Καλὴν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας,

Χριστὸς γεννάται σήμερον εν Βηθλεὲμ τη πόλει.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων,

οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει κι η φύσις όλη.

Εκ τῆς Περσίας έρχονται τρεις Μάγοι με τα δώρα,

άστρον λαμπρὸν τους οδηγεί, χωρίς να λείψη ώρα.

Γονατιστοὶ τον προσκυνούν καὶ δώρα του χαρίζουν,

σμύρνα, χρυσόν καὶ λίβανον, Θεόν τιν ευφημίζουν.

Και επληρώθη το ρηθέν, Προφήτου Ησαίου,

μετά των άλλων προφητών και του Ιερεμίου.

Φωνὴ ηκούσθη εν Ραμά, Ραχὴλ τα τέκνα κλαίει,

παραμυθήν ουκ ήθελεν, ότι αυτὰ ουκ έχει.

Ιδοὺ όπως σαςς είπαμεν όλην την υμνωδίαν,

του Ιησού μας του Χριστού, Γέννησιν την αγίαν.

Χρόνους πολλοὺς να χαίρεσθε, πάντα ευτυχισμένοι,

Σωματικώς και ψυχικώς νὰ είσθε πλουτισμένοι.

Κάλαντα Σμύρνης
Καλὴν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας,

Χριστὸς γεννάται σήμερον εν Βηθλεὲμ τη πόλει.

Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων.

Κερὰ ψηλή, κερὰ λιγνή, κερὰ καμαροφρύδα.

Κερά μ᾿ όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησία.

Έχεις και κόρην έμορφη που δεν έχει ιστορία.

Μήδε στην πόλη βρίσκεσαι, μήδε στην Καισαρεία.

Έχεις και γιὸν στα γράμματα, υγιὸν εις το ψαλτήρι.

Να τον ῾ξιώσει και ο Θεός, να βάλει πετραχήλι.

Κάλαντα Σάμου

Σένα σου πρέπει αφέντη μου καρέκλα καρυδένια

γιὰ ν᾿ ακουμπά η μέση σου η μαργαριταρένια.

Βάλτε μας κρασὶ νὰ πιοῦμε καὶ τοῦ χρόνου νὰ σᾶς ποῦμε.

Και πάλι ξαναπρέπει σου στα πεύκια να κοιμάσαι,

να πίνεις, να δροσίζεσαι και πάλι αφέντης νάσαι.

Βάλτε μας κρασὶ να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.

Και πάλι ξαναπρέπει σου καράβι ν᾿ αρματώσεις,

και τα πανιὰ του καραβιού να τα μαλαματώσεις.

Βάλτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.

Πολλά ῾παμε τ᾿ αφέντη μας, ας πούμε τση κυράς μας

κυρά ψιλή, κυρὰ λιγνή, κυρὰ μαυροματούσα,

πώχεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αστήθη

και του κοράκου το φτερὸ τώχεις καμπανοφρύδι.

Βάλτε μας κρασὶ να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.

Αν έχεις κόρη έμορφη, βάλ᾿την να μας κεράσει,

να της ῾φχηθούμε όλοι μας, ν᾿ ασπρίσει, να γεράσει.

Βάλτε μας κρασὶ να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.

Κι αν έχεις γυιό στα γράμματα, βάλτονε στο ψαλτήρι,

να τ᾿ αξιώσει ο Θεός, να βάλει πετραχήλι.

Βάλτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε.

Κάλαντα Δωδεκανήσου

Αύτη είναι η ημέρα,

όπου ήρθ᾿ ο Λυτρωτής,

απὸ Μαριὰμ Μητέρα,

εκ Παρθένου γεννηθείς.

Άναρχος αρχὴν λαμβάνει,

και σαρκοῦται ο Θεός,

ο Αγέννητος γεννάται

εις την φάτνην ταπεινός.

Όσοι έχετε στα ξένα,

να δεχθήτε με καλό,

και του χρόνου με υγεία

το Θεό παρακαλῶ.

Κάλαντα Μακεδονίας

Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα,

τώρα Χριστός γιννιέτι

Γιννιέται κι βαφτίζιτι

στους ουρανούς απάνου

Όλοι οι Αγγέλοι χαίρουντι

κι όλοι δοξολογιούντι

Και τα δαιμόνια σκάζουνε,

και σκάζουν και πλαντάζουν

Σὲ τουτ᾿ το σπίτι πούρθαμε,

μι μάρμαρου στρουμένου.

Κάλαντα Αιγαίου

Κάτω στά Ἱεροσόλυμα, στης Βηθλεὲμ την πόλη,

εκεί δεντρὶ δεν ήτανε, δεντρί ξεφανερώθη.

Κι ανάμεσα στους κλώνους του, αγγέλοι κι αρχαγγέλοι

κι ο Μιχαὴλ Αρχάγγελος ξεφτερουγᾶ καὶ λέει:

-Χριστέ, για δώσ᾿ μου τα κλειδιὰ και τα χρυσὰ κλειδάκια,

ν᾿ ανοίξω τον παράδεισο, να μπῶ σὲ περιβόλι,

να κόψω μήλο δροσερό, να πιῶ νερὸ δροσάτο,

να γείρω ν᾿ αποκοιμηθώ σε νεραντζιά ῾πὸ κάτω.

Και σας καληνυχτίζουμε, πεσέτε κοιμηθήτε,

ολίγον ύπνον πάρετε κι ευθύς ὡς σηκωθήτε,

στην εκκλησία τρέξετε όλοι με προθυμίαν

και του Χριστού να ακούσετε τη θεία λειτουργία.

Κάλαντα Κέρκυρας

Σήμερο οἱ μάγοι έρχονται στη χώρα του Ηρώδη.

Και ο Ηρῴδης ταραχθεὶς έγινε θηριώδης.

Κράζει τους μάγους και ρωτά: -Μάγοι που θε να πάτε;

Στης Βηθλεὲμ το σπήλαιο, την πόλη την Αγία.

Π᾿ εκεί γεννάει τὸ Χριστὸ ἡ Δέσποινα Μαρία.

Κάλαντα των Ελληνόφωνων της Κάτω Ιταλίας

Αstrina

Arte pu ettasa ettu sti massaria

ivloo tin porta ce to limbitari

ivloo ti mmana c’ ola ta pedia

apoi to ciuri pu ene o generali.

Apoi’ vo vloo ce to merciali

ti ccazza, ti skutedda, to rotuli

ce tis varti, varti merci na cai

irtame na tis kanome allegria.

Oria pune ta spiddia fabricata

Orrie tes porte mola ta klidia

Ka i patruna pu ne mia fata

Irtame na tis kanome allegria.

Irtame na sas ferme tin astrina

coriliana pu ti mate se tolo

e na mas doki presto ma to prima

irtame na sas ferme tin astrina.

Ἀστέρι

Μόλις που φτάνω σ᾿ αυτὸ το σπίτι

ευλογώ την πόρτα και το κατώφλι

ευλογώ τη μάνα και όλα τα παιδία

και τον κύρη που είναι ο αρχηγός.

Ακόμη ευλογώ και το τσουκάλι

τη χύτρα, την κουτάλα, τον τρίφτη,

που εκεί γίνεται το τυρί, να γιατί

ήρθαμε να σας φέρουμε τη χαρά.

Ωραία που ῾ναι τα σπίτια φτιαγμένα

ωραῖες οι πόρτες μ᾿ όλα τα κλειδία

και η κυρὰ πού ῾ναι μία νεράιδα

ήρθαμε να της φέρουμε τη χαρά.

Ήρθαμε να σας φέρουμε το αστέρι

απὸ το Κοριλιάνο

και νὰ μας δώσετε γρήγορα μπουναμά

Ήρθαμε να σας φέρουμε το αστέρι.