Χριστούγεννα 1944 – Τα «Δεκεμβριανά» της Λέσβου

Παρότι στη συλλογική μνήμη τα Δεκεμβριανά του 1944 ταυτίστηκαν κυρίως με την τραγική εμπειρία της «μάχης της Αθήνας», σε άλλες περιοχές τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά. Μία από αυτές ήταν η Λέσβος.

Τα ξημερώματα της 24^ης Αυγούστου του 1944 μια μοίρα Βρετανικών πολεμικών και μεταγωγικών πλοίων εμφανίστηκε ανοιχτά του λιμανιού της Μυτιλήνης. Όμως, το νησί ήταν εαμοκρατούμενο και επί της ουσίας την πραγματική εξουσία είχε η τοπική οργάνωση του ΕΑΜ.

Η παρουσία των αγγλικών πλοίων προκάλεσε μια πολύ μεγάλη λαϊκή κινητοποίηση. Εκτός από την πόλη της Μυτιλήνης ήρθαν και κάτοικοι από τα χωριά και γύρω από το λιμάνι υψώθηκαν οδοφράγματα. Πίσω από αυτά οι απλοί αγρότες του νησιού περίμεναν κρατώντας ρόπαλα, αξίνες και μαχαίρια, τα «μπαλταδέλια».

Η μαζική παρουσία τους αποδείχτηκε αρκετά αποτρεπτική και ύστερα από διαπραγματεύσεις με τη μεσολάβηση του Χριστόδουλου Τσιγάντε, επικεφαλής του Ιερού Λόχου και Στρατιωτικού Διοικητή Αιγαίου Πελάγους και Κυκλάδων, τελικά ο επικεφαλής των βρετανικών δυνάμεων ταξίαρχος Τέρνμπουλ αποφάσισε να μην αποβιβαστούν και στις 28 Δεκεμβρίου η βρετανική μοίρα απέπλευσε από το λιμάνι της Μυτιλήνης.

Το γεγονός ότι ο κύριος όγκος των βρετανικών δυνάμεων ήταν Ινδοί, δηλαδή από τις αποικίες προκάλεσε μεγάλη εντύπωση και ένα αγιασσώτικο δίστιχο αποτύπωσε ακριβώς αυτή την ιδιαίτερα αποικιοκρατική διάσταση «Ήρταν γοι δούλ’ να σκλαβώσιν τα λέφτιρ’»

Βεβαίως, λίγο αργότερα θα έρθει η συμφωνία της Βάρκιζας, ο αφοπλισμός των εαμικών δυνάμεων, η μεταβαρκιζιανή τρομοκρατία και ο Εμφύλιος.

Τα γεγονότα αυτά θα αφήσουν βαθύ στίγμα στο νησί. Το «γκομπάκ» όπως έμεινε γνωστό να αποκαλείται αποτέλεσε έκτοτε ιστορικό σημείο αναφοράς και κομμάτι της ίδιας της ταυτότητας του νησιού.

Η ιστορία της αντίστασης στη Λέσβο

Ωστόσο, για να φτάσουμε στο «Go Back» είχε προηγηθεί όλη η ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος στη Λέσβο, ένα κίνημα που με τη σειρά του πατούσε πάνω στις ίδιες τις δυναμικές των κοινωνικών αντιθέσεων στο νησί.

Με αυτό ακριβώς το ζήτημα ασχολείται η μελέτη του εκπαιδευτικού και ιστορικού Αντρέα Μπάλλα, Σαν ξυπνήσαν τα μουλάρια και πετάξαν τα σαμάρια. Το αντιστασιακό κίνημα στη Λέσβο (1941-1945), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΚΨΜ.

Ο Μπάλλας καταρχάς παρουσιάζει την ιστορία του νησιού από την απελευθέρωση του νησιού. Υπενθυμίζει ότι ήταν ένα νησί με μεγάλη βιομηχανική ανάπτυξη, μια συγκροτημένα αστική τάξη, έντονες κοινωνικές αντιθέσεις, ιδίως στην ύπαιθρο λόγω της συγκέντρωσης της ιδιοκτησία στα χέρια μεγαλογαιοκτημόνων και της Εκκλησίας και μια μεγάλη συνεργατική παράδοση, μαζί με μια άνθιση των γραμμάτων, στην περίοδο της «Λεσβιακής Άνοιξης».

Όλα αυτά εξηγούν γιατί υπήρξε ήδη στη δεκαετία το 1930 μια ιδιαίτερα ισχυρή παρουσία του κομμουνιστικού κινήματος, παρότι το νησί ήταν ιστορικά συνδεδεμένο με τον Βενιζελισμό.

Ο Μπάλλας παρουσιάζει αναλυτικά πώς διαμορφώθηκε η οργάνωση του ΕΑΜ στο νησί, χωρίς να παραλείπει τις αντιφάσεις και τις ταλαντεύσεις που αποτυπώθηκαν στη στάση ιδίως των στελεχών του ΚΚΕ και που αντανακλώνται και στις μεταγενέστερες μαρτυρίες. Υπογραμμίζει όμως και την εντυπωσιακή επέκταση των εαμικών θεσμών, συμπεριλαμβανομένων των μορφών λαϊκής δικαιοσύνης που εφαρμόστηκαν και που εξηγούνται με βάση τις δυναμικές των βαθιών κοινωνικών διαιρέσεων του νησιού.

Σε αυτή τη βάση δείχνει πώς το νησί φτάνει να είναι εαμοκρατούμενο τις παραμονές της απελευθέρωσης, κάτι που δικαιώνει και την αναφορά του σε «δυαδική εξουσία» στην περίοδο μετά την Απελευθέρωση, καθώς πλάι στην τυπική εξουσία των εκπροσώπων της κυβέρνησης των Αθηνών, υπήρχε και η πραγματική εξουσία του ΕΑΜ.

Με αυτόν τον τρόπο ο Μπάλλας δείχνει την ιδιαίτερη συνθήκη και τις δυναμικές που οδήγησαν σε τόσο μεγάλη λαϊκή κινητοποίηση όταν ήρθαν οι βρετανικές δυνάμεις. Κατά συνέπεια το «GO BACK» παύει να είναι ένα απλό περιστατικό και γίνεται η συμπύκνωση συνολικότερων και βαθύτερων ιστορικών διεργασιών.

Σε κάθε περίπτωση είναι μια σημαντική συνεισφορά στη μελέτη της «τοπικής» διάστασης της ιστορίας της αντίστασης και του Εμφυλίου, έχοντας το επιπλέον πλεονέκτημα ότι γράφεται από έναν ιστορικό που προσεγγίζει κριτικά και σφαιρικά το αντικείμενό του, ξεπερνώντας τα όρια που είχε η μέχρι τώρα καταγραφή κυρίως μαρτυριών.