Ο σεισμός που άλλαξε τον ρου της ιστορίας

Πολλοί πίστευαν ότι ο σεισμός ήταν μια τιμωρία του Θεού. Άλλοι αναρωτήθηκαν αν η επιστήμη ήταν ένας καλύτερος τρόπος να κατανοήσουμε το σύμπαν και τον τρόπο λειτουργίας του. Σήμερα συνδέουμε αυτούς τους στοχαστές με την Εποχή του Διαφωτισμού, μια ιστορική περίοδο που οδήγησε στη Γαλλική Επανάσταση και στον Αμερικανικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας.

Λίγο καιρό μετά τον σεισμό μεγέθους 8,5 βαθμών που κατέστρεψε την πόλη της Λισαβόνας το 1755, ένας διακεκριμένος άνδρας ανέβηκε σε ένα άλογο και κάλπασε μέσα από τα ερείπια για να φτάσει στον βασιλιά της Πορτογαλίας.

Ο μονάρχης, ο Dom José I, είχε γλιτώσει οριακά τον θάνατο παραμένοντας στο εξοχικό του παλάτι έξω από την πόλη. Ως κάποιος που εκτιμούσε το κυνήγι και τη φιλαρέσκεια πολύ περισσότερο από τη διακυβέρνηση, ο βασιλιάς δεν ήταν σίγουρος για το πώς να αποκαταστήσει το κατεστραμμένο βασίλειό του.

Σε μια στιγμή που έμεινε για πάντα χαραγμένη στα βιβλία της ιστορίας της Πορτογαλίας, ο διακεκριμένος έφιππος άνδρας, ο υπουργός Επικρατείας Sebastião José de Carvalho e Melo, διαισθανόμενος την αβεβαιότητα στον αέρα, άρχισε να δίνει εντολές στους βοηθούς του αναλαμβάνοντας τη διοίκηση  στην προσπάθεια ανάκαμψης της χώρας.

Με την ευλογία του βασιλιά, ο ντε Καρβάλιο -γνωστός στην ιστορία ως Μαρκήσιος ντε Πομπάλ- συνέχισε να κυβερνά την Πορτογαλία μέχρι τον θάνατο του Ντομ Ζοζέ. (Μετά τον σεισμό, ο Ντομ Ζοζέ, που έπασχε από οξεία κλειστοφοβία μέσα στα κτήρια, έζησε τις υπόλοιπες ημέρες του σε μια παλατιανή σκηνή, λειτουργώντας ως διακοσμητικό πρόσωπο, ενώ ο Πομπάλ έπαιρνε στρατηγικές αποφάσεις).

«Το Μάτι των Εραστών»: Το μυστήριο πίσω από την ρομαντική ιστορία κοσμημάτων του 18ου αιώνα

Στα 22 χρόνια της εξουσίας του, ο Πομπάλ θα γινόταν μια βαθιά αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που χρησιμοποίησε την καταστροφή της Λισαβόνας για να αναγκάσει τη θρησκευόμενη χώρα να εισέλθει στη σύγχρονη εποχή. Η Λισαβόνα που προέκυψε μετά τον σεισμό επέδειξε σύγχρονη σκέψη για τη σεισμολογία, την αρχιτεκτονική και τον σχεδιασμό καταστροφών.

Δείτε το βίντεο του ΒΒC για το θέμα

Η ιστορία από την αρχή –Όταν χτύπησαν οι καμπάνες

Η 1η Νοεμβρίου 1755, η ημέρα του σεισμού, είχε ξημερώσει όπως κάθε άλλη ημέρα των Αγίων Πάντων στη Λισαβόνα. Οι ενορίτες παρακολουθούσαν τη λειτουργία και οι υπηρέτες ήταν στο σπίτι και ετοίμαζαν τις γιορτές. Περίπου 300 χιλιόμετρα μακριά και βαθιά στον πυθμένα του ωκεανού, οι τεκτονικές πλάκες της Αφρικής, της Ευρασίας και της Αμερικής συναντώνται σε ένα γεωλογικό hotspot. Ο Ατλαντικός Ωκεανός είναι ήσυχος, σεισμικά μιλώντας, αλλά εκείνο το πρωί οι πλάκες ολίσθησαν και απελευθέρωσαν τόση ενέργεια όση 32.000 βόμβες Χιροσίμα. Οι δονήσεις και τα κύματα διέσχισαν τον Βόρειο Ατλαντικό, ανέβασαν ποτάμια στη Σκωτία και προκάλεσαν θανάτους μέχρι τη Βραζιλία. Η χειρότερη πυρκαγιά της κόλασης επιφυλάχθηκε για τη Λισαβόνα.

Γύρω στις 9:30 π.μ., οι δονήσεις έκαναν θόρυβο κάτω από την πόλη, χτυπώντας τις πολλές καμπάνες των εκκλησιών της Λισαβόνας σε ομοφωνία. Κάποιοι θυμήθηκαν έναν «φρικτό υπόγειο θόρυβο» ακριβώς πριν αρχίσει να τρέμει το έδαφος σε μια εξάλεπτη αναταραχή που γκρέμισε καθεδρικούς ναούς και έθαψε γειτονιές.

Μέσα σε μια ώρα, ένα τσουνάμι έξι μέτρων έπληξε την προκυμαία και σκότωσε εκατοντάδες ανθρώπους που είχαν συγκεντρωθεί εκεί αναζητώντας ασφάλεια. Εν τω μεταξύ, εκατοντάδες μικρές πυρκαγιές, που εξαπλώθηκαν από αναποδογυρισμένες εστίες μαγειρικής και κεριά με αναθήματα, συσσωρεύτηκαν σε αυτό που θα γινόταν μια πενθήμερη πύρινη λαίλαπα. Αυτό το τελευταίο χτύπημα ήταν το πιο καταστροφικό και ισοπέδωσε ό,τι είχε απομείνει.

Τιμωρία Θεού;

Ο μεγάλος σεισμός της Λισαβόνας είναι η επιτομή της παράδοξης σχέσης της Πορτογαλίας με τη θάλασσα. Για αιώνες που προηγήθηκαν της καταστροφής, η Πορτογαλία είχε γιγαντωθεί από τη γενναιοδωρία μιας τεράστιας θαλάσσιας αυτοκρατορίας που εκτεινόταν από τη Βραζιλία έως την Ινδία – ωστόσο η ναυτιλία ήταν γενικά περιφρονημένη στην πορτογαλική κοινωνία και πολύ λίγα από τα αποικιακά λάφυρα επενδύθηκαν πίσω στη χώρα ή στους πολίτες της.

Μέσα σε μία μόνο ημέρα, ο ωκεανός ισοπέδωσε τη Λισαβόνα, τον κόμβο της αυτοκρατορίας, όπου μεγάλο μέρος του πλούτου της χώρας ήταν αποθηκευμένο σε τεράστιες αποθήκες στην προκυμαία.

Μια κατεστραμμένη αποθήκη, η Casa da India, περιείχε σε βραζιλιάνικα διαμάντια περίπου το 1,5% του ΑΕΠ της Πορτογαλίας.

Ο ευσεβής καθολικός πληθυσμός της Λισαβόνας είδε την κατεστραμμένη πόλη ως θεία τιμωρία. Οι προτεσταντικές χώρες της Ευρώπης είδαν επίσης την καταστροφή ως τιμωρία, αλλά για το αντίθετο, για την οπισθοδρομική καθολική συμπεριφορά. Ο Πομπάλ, ωστόσο, είδε έναν δρόμο προς την εξουσία και μια ευκαιρία να ξαναγράψει το μέλλον ενός καταρρέοντος αποικιακού κράτους.

Οι «μεταρρυθμίσεις» του Πομπάλ

Με μια ομάδα στρατιωτικών μηχανικών, επέβαλε ένα σχέδιο πλέγματος πάνω στους στριφογυριστούς μεσαιωνικούς δρόμους της γειτονιάς Baixa στο κέντρο της πόλης. Ο οργανωμένος δρόμος που προέκυψε δεν ήταν μόνο κομψός, αλλά επιτάχυνε την εκκένωση σε μελλοντικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και βελτίωσε τις μεταφορές, τη συλλογή σκουπιδιών και την αποχέτευση.

Σχεδόν τα δύο τρίτα των κατοικιών της Λισαβόνας αφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του σεισμού, αλλά ένας νέος οικοδομικός κώδικας από τον Πομπάλ εισήγαγε πυροδιαφράγματα και ένα ξύλινο πλαίσιο που ονομάστηκε κλωβός Πομπαλίνα και ταλαντευόταν με τις σεισμικές δυνάμεις. Η ξύλινη δομή, που σχεδιάστηκε από την ομάδα μηχανικών του, μπορούσε να αντέξει μικρούς έως μεσαίους σεισμούς. Σε ακραίες δονήσεις, η πρόσοψη ενός κτηρίου θα μπορούσε να καταρρεύσει, αλλά η πλειονότητα της δομής θα παρέμενε άθικτη.

Στις άλλες προνοητικές προσπάθειες του Πομπάλ περιλαμβάνεται η κατασκευή αποχετεύσεων κάτω από τους δρόμους της πόλης για την αντιμετώπιση των πλημμυρών. Διέταξε τους εργάτες να βάλουν ξύλινους πασσάλους στο μετακινούμενο αμμώδες έδαφος της πόλης για να ασφαλίσουν τα θεμέλια των κτηρίων και να κατασκευάσουν μια προστατευτική προκυμαία κατά μήκος του ποταμού Τάγου, ο οποίος διασχίζει την πόλη και καταλήγει στο λιμάνι της.

Η νέα Λισαβόνα διαμορφώθηκε πάνω στην παλιά -κυριολεκτικά. Κατά τη διάρκεια της σύγχρονης κατασκευής του μετρό της πόλης, μια αρχαιολογική ομάδα ανακάλυψε ότι τα ερείπια του σεισμού απλώνονταν σε βάθος 10 έως 15 μέτρων. Τα κατεδαφισμένα κτήρια ανύψωσαν τα θεμέλια της πόλης πάνω από τη γραμμή του νερού και βοήθησαν στη μόνωση της Λισαβόνας από ένα μελλοντικό τσουνάμι. Σήμερα, οι καινοτομίες του Πομπάλ αναγνωρίζονται ως μερικές από τις πρώτες προσπάθειες σχεδιασμού καταστροφών στον αστικό σχεδιασμό.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού

Πριν από τον σεισμό, ο Πομπάλ είχε περάσει χρόνια στην Αγγλία και την Αυστρία, όπου ήρθε σε επαφή με τις ιδέες του Διαφωτισμού, ενώ η εκκλησία και η αριστοκρατία κυβερνούσαν την Πορτογαλία με ωμή μεσαιωνική δύναμη.

Όταν ο Πομπάλ ανέλαβε τον έλεγχο, ακολούθησε το παράδειγμα άλλων διαφωτισμένων της εποχής – ηγεμόνων όπως η Μεγάλη Αικατερίνη που επέβαλαν μεταρρυθμίσεις από τα θεμέλια.

Είχε επίσης μια βίαιη τάση που πυρακτωνόταν κάθε φορά που η εκκλησία ή η αριστοκρατία προσπαθούσαν να ανακτήσουν τον έλεγχο. Σε ένα ιδιαίτερα αδίστακτο αντίποινο για μια αποτυχημένη συνωμοσία κατά της ζωής του βασιλιά, συγκέντρωσε τις πιο ισχυρές οικογένειες της Πορτογαλίας για ανάκριση και, σε μερικές περιπτώσεις, για βασανιστήρια.

Στη συνέχεια εκτέλεσε δημοσίως αρκετά μέλη της κατηγορούμενης οικογένειας Ταβόρα, απαγόρευσε το επώνυμο Ταβόρα και μετονόμασε έναν ποταμό που ονομαζόταν Ταβόρα σε Ποταμό του Θανάτου. Αυτή η υπερβολική βία έπαιξε πιθανότατα ρόλο στην αντιδημοτικότητά του τόσο στην υψηλή κοινωνία όσο και στα εργατικά στρώματα. Όταν πέθανε ο Ντομ Ζοζέ, ο Πομπάλ εκδιώχθηκε αμέσως και εξορίστηκε από τη θρησκευόμενη κόρη του βασιλιά.

*Με στοιχεία από hakaimagazine.com