Πόλεμος στην Ουκρανία: Θύματα των μαχών μνημεία, αγάλματα και χώροι πολιτισμού

Ομαδικοί τάφοι, χωρίς διακριτικά, που επιχειρούν να κρατήσουν επτασφράγιστο μυστικό φρικαλεότητες και εγκλήματα πολέμου. Εκατομμύρια εκτοπισμένοι – μεταξύ των οποίων και εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά – που αναζητούν καταφύγιο σε γειτονικές χώρες της Ευρώπης ή κατευθύνονται εκόντες άκοντες σε απομακρυσμένες ρωσικές επαρχίες. Ολόκληρες πόλεις, άλλοτε γεμάτες ζωή, ισοπεδωμένες ή (κυριολεκτικά και μεταφορικά) παγωμένες από τα αλλεπάλληλα black out, ως αποτέλεσμα των διαρκών ρωσικών βομβαρδισμών. Οι συνέπειες του αιματηρού πολέμου στην Ουκρανία 10 μήνες μετά τη ρωσική εισβολή για την ανθρώπινη ζωή είναι τόσο συνταρακτικές που λίγο χώρο αφήνουν για ένα ακόμη θύμα του: την πολιτιστική κληρονομιά.

Ουκρανία: Τα «δώρα» Μπάιντεν σε Ζελένσκι και τα μηνύματα στον Πούτιν

Κι όμως, τόσο οι ρώσοι εισβολείς, όσο και οι ουκρανοί υπερασπιστές της χώρας φαίνεται ότι αφιερώνουν σκέψη, χρόνο και πόρους στην εξάλειψη των «εχθρικών» σε εκείνους μνημείων, στο πλαίσιο μιας λιγότερο αιματηρής, αλλά σίγουρα όχι ασήμαντης μάχης: εκείνης για την ουκρανική εθνική ταυτότητα.

Μεγαλειώδη ερείπια

Παράπλευρες απώλειες ή προσεκτικά επιλεγμένοι στόχοι; Η απάντηση στην περίπτωση των κατεστραμμένων από τις ρωσικές δυνάμεις ουκρανικών μνημείων, πανεπιστημίων, βιβλιοθηκών και χώρων πολιτισμού φαίνεται πως είναι «και τα δύο».

Εκτεταμένη έρευνα των Times της Νέας Υόρκης συγκέντρωσε φωτογραφίες, βίντεο και δορυφορικές εικόνες που απεικονίζουν ανυπολόγιστες καταστροφές σε όλα τα μήκη και πλάτη της ουκρανικής επικράτειας και ιδίως στα ανατολικά, όπου έχει εστιάσει σε μεγάλο βαθμό και η ρωσική πολεμική επιχείρηση. Και σύμφωνα με στοιχεία που επικαλείται η αμερικανική εφημερίδα, πολλές από τις εικόνες ισοπέδωσης δείχνουν να εντάσσονται σε μια συνειδητή στρατηγική των Ρώσων για την εξάλειψη του ουκρανικού στοιχείου από τις περιοχές που καταλαμβάνουν.

Μιλώντας στους Times, Η Αλεξάνδρα Ξανθάκη, ειδική απεσταλμένη του ΟΗΕ για τα πολιτιστικά δικαιώματα υποστήριξε ότι στόχος των Ρώσων είναι και «η σταδιακή καταστροφή ολόκληρης της πολιτιστικής ζωής» της χώρας, μιας και «ένα από τα επιχειρήματα [του Πούτιν] υπέρ του πολέμου είναι και ότι οι Ουκρανοί δεν έχουν μια διακριτή πολιτισμική ταυτότητα».

Έχοντας υπάρξει τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, μετέπειτα της Σοβιετικής Ένωσης και επικράτεια των Ρως του Κιέβου, τους οποίους διεκδικούν ως πολιτιστικούς τους προγόνους τόσο οι Ουκρανοί, όσο και οι Ρώσοι και οι Λευκορώσοι, η Ουκρανία έχει μια πλούσια και περίπλοκη ιστορία και πολιτιστική παράδοση, η οποία συχνά διασταυρώνεται – και άλλοτε συγκρούεται – με τη ρωσική.

Για τον ρώσο πρόεδρο, Βλαντίμιρ Πούτιν, τα – ομολογουμένως διόλου ευκαταφρόνητα – σημεία τομής, θεωρήθηκαν απόδειξη πως το ουκρανικό κράτος δεν είναι παρά ένα «ιστορικό λάθος», που έπρεπε να διορθωθεί με την εισβολή της 24^ης Φεβρουαρίου. Για τους Ουκρανούς, ήδη τα γεγονότα του 2014 είχαν πυροδοτήσει μια σταδιακή προσπάθεια απάλειψης κάθε «ρωσικότητας» από την ουκρανική ταυτότητα – η οποία έπαψε να βρίσκει εμπόδια έπειτα και από το ξέσπασμα του πολέμου.

Ο τρόπος που η περίπλοκη σχέση των δυο χωρών επηρεάζει την εξέλιξη του πολέμου και θέτει σε κίνδυνο την πολιτιστική κληρονομιά της Ουκρανίας, αποτυπώνεται ίσως πιο γλαφυρά από οπουδήποτε στην περίπτωση της Εκκλησίας και των εκκλησιών. Η ρωσική εισβολή είχε ως αποτέλεσμα (άλλο ένα) σχίσμα στην Ουκρανική Εκκλησία, η οποία μέχρι πρότινος υπαγόταν στο Ρωσικό Πατριαρχείο, για να διακηρύξει εντέλει την ανεξαρτησία της έπειτα από τη ρωσική εισβολή – τουλάχιστον, ένα μέρος της. Αιτία δεν ήταν κάποια δογματική απόκλιση, αλλά η υποστήριξη της ρωσικής εισβολής από τον Πατριάρχη Κύριλλο.

Η κοινή πίστη δεν προστάτευσε τουλάχιστον 109 εκκλησίες, μοναστήρια και άλλους λατρευτικούς χώρους σε όλη τη χώρα που, σύμφωνα με στοιχεία των Times, έχουν ισοπεδωθεί ή υποστεί ζημιές από το ξέσπασμα του πολέμου. Η Μονή των Σπηλαίων του Σβιατογίρσκ, για παράδειγμα, βρέθηκε δυο φορές μεταξύ διασταυρούμενων πυρών από την έναρξη του πολέμου, με αποτέλεσμα κατά την πιο πρόσφατη, στις 4 και τις 5 Ιουνίου και κατά τη διάρκεια των μαχών για την ομώνυμη πόλη, να καταστρέφει ολοσχερώς ξύλινη εκκλησία στο εσωτερικό της.

Άλλη μια ουκρανική Μονή των Σπηλαίων που βρέθηκε το τελευταίο διάστημα στη διεθνή επικαιρότητα, ήταν εκείνη του Κιέβου – ένα από τα «επτά θαύματα της Ουκρανίας» – στην οποία εισέβαλαν οι ουκρανικές μυστικές υπηρεσίες, με σκοπό να ερευνήσει αν αποτελούσε άντρο υπόθαλψης δολιοφθορέων, αποθήκευσης οπλισμού και διάδοσης ρωσικής προπαγάνδας. Και αυτό, παρόλο που η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είχε ήδη χαρακτηρίσει τη Μονή σχισματική, καθώς είχε πάψει να μνημονεύει τον Πατριάρχη λόγω των θέσεών του για τον πόλεμο.

Πολιτισμός σε κίνδυνο

Βιβλιοθήκες, στις οποίες σε πολλές περιπτώσεις φυλάσσονταν αναντικατάστατες τοπικές εκδόσεις βιβλίων και Τύπου, εμβληματικά κτίρια – με τραγικότερο παράδειγμα το Θέατρο της Μαριούπολης, που μετατράπηκε σε στάχτη μαζί με εκατοντάδες αμάχους που είχαν βρει καταφύγιο στο εσωτερικό του, αλλά και κέντρα πολιτισμού ανήκουν επίσης στα θύματα των ρωσικών βομβαρδισμών.

Τα τελευταία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο. Αναπόσπαστο κομμάτι της ουκρανικής πολιτιστικής ζωής και σπαρμένα ακόμη και σε μικρότερου μεγέθους ουκρανικές πόλεις, τα κοινοτικά πολιτιστικά κέντρα είχαν οικοδομηθεί στη διάρκεια της Σοβιετικής Ένωσης. Με τη μετάβαση στη δημοκρατία, ο χαρακτήρας τους μεταβλήθηκε, συνέχισαν ωστόσο να βρίσκονται στο επίκεντρο της ουκρανικής δημόσιας ζωής, αποτελώντας σημείο συνάντησης των κοινοτήτων και χώρους ψυχαγωγίας και εκπαίδευσης. Τουλάχιστον 37 εξ αυτών έχουν υποστεί σημαντικές ζημιές έπειτα από τις 24 Φεβρουαρίου.

Αναγνωστικά στρατόπεδα

Στο εσωτερικό των ουκρανικών βιβλιοθηκών, από το 2014 μαίνεται ένας «Ψυχρός Πόλεμος». Το 2016 η κυβέρνηση επέβαλε περιορισμούς στους ρωσικούς τίτλους βιβλίων που μπορούσαν να εισαχθούν στη χώρα – το ένα-τρίτο των κατοίκων της οποίας υπολογίζεται πως είναι ρωσόφωνοι – ενώ στη διάρκεια του πολέμου ψηφίστηκαν νόμοι που απαγόρευαν την εισαγωγή βιβλίων που είχαν εκδοθεί σε Ρωσία και Λευκορωσία. Το 2019, είχαν ψηφιστεί νόμοι που καθιστούσαν υποχρεωτική τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας σε μια σειρά από δημόσιους χώρους, συμπεριλαμβανομένων και των σχολείων – κίνηση που ο Πούτιν χρησιμοποίησε ως επιχείρημα όταν μιλούσε για «γενοκτονία των Ρωσόφωνων». Ταυτόχρονα, από το 2014 και έπειτα, μεγάλα τμήματα των ρωσόφωνων ουκρανών που ταυτίζονταν με το κίνημα του Μαϊντάν, άρχισαν να υιοθετούν την ουκρανική γλώσσα.

Ούτε οι Ρώσοι παραμελούν αυτό τον πόλεμο των βιβλίων. Σύμφωνα με μαρτυρίες που συγκέντρωσαν οι Times, ο ρωσικός στρατός εμφανίζεται να καταστρέφει επιλεκτικά τα βιβλία που είναι γραμμένα στα ουκρανικά στο εσωτερικό των πολύγλωσσων βιβλιοθηκών στις περιοχές που κατέχει.

Διαδηλωτές καταστρέφουν άγαλμα του Λένιν στο Χάρκοβο το 2014.

Η μάχη των αγαλμάτων

Η σημαντικότερη πολιτιστική μάχη είναι εκείνη των συμβόλων – και συγκεκριμένα των αγαλμάτων. Στις περιοχές που καταλαμβάνουν, οι Ρώσοι απομακρύνουν αγάλματα διάσημων Ουκρανών – πολλά εκ των οποίων, ιδίως στα ανατολικά, έχουν ανεγερθεί στη διάρκεια των τελευταίων ετών από κοινού από την ουκρανική κυβέρνηση και το διαβόητο Τάγμα Αζόφ.

Μάλλον αναμενόμενα, στο στόχαστρο των ρωσικών επιθέσεων έχουν βρεθεί και αγάλματα, αναθηματικές πλάκες και άλλα μνημεία προς τιμήν των νεκρών των συγκρούσεων που ξέσπασαν από το 2014, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι καταστροφές αυτές πρωταγωνιστούν σε βίντεο προπαγάνδας στη διάρκεια του πολέμου. Σύμφωνα με τους Times, αγάλματα και μνημεία που δεν σχετίζονται με τις ουκρανορωσικές συγκρούσεις πέφτουν επίσης θύματα εσκεμμένων και ακούσιων καταστροφών.

«Δεν καταστρέφουν μόνο τα μνημεία. Προσπαθούν να καταστρέψουν τη μνήμη μας», δήλωσε στην αμερικανική εφημερίδα η Άννα Μουρλικίνα, δημοσιογράφος από τη Μαριούπολη. «Η Ουκρανία προσπαθεί να αποκαταστήσει την ιστορία της εδώ και 30 χρόνια. Προκειμένου να κυριαρχήσουν σε αυτές τις περιοχές, επιχειρούν να τις επαναφέρουν στην κατάσταση της σοβιετικής περιόδου. Θέλουν να σβήσουν ξανά τα πάντα».

Το ότι η σοβιετική περίοδος δεν αποτελεί κομμάτι της ουκρανικής ιστορίας – ή έστω ότι δεν θα έπρεπε να λογίζεται ως τέτοιο – είναι μια άποψη που φαίνεται πως μοιράζονται πολλοί συμπατριώτες της – και που σίγουρα βρίσκει σύμφωνη την ουκρανική κυβέρνηση. Αμέσως μετά τα γεγονότα του 2014, η χώρα επιχείρησε να πάρει αποστάσεις από αυτό το κομμάτι του παρελθόντος της, εισάγοντας νομοθεσία που, μεταξύ άλλων, απαιτούσε την απομάκρυνση από τους δημόσιους χώρους όλων των ονομάτων και των συμβόλων που συνδέονταν με το κομμουνιστικό παρελθόν.

Μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου, τα σχέδια αυτά έβρισκαν σημαντικά εμπόδια, με πολλούς Ουκρανούς, ιδίως μεγαλύτερης ηλικίας, να διαφωνούν με την απαλοιφή της σοβιετικής κληρονομιάς της χώρας. Παρόλα αυτά, μέσα στον πρώτο χρόνο, εκατοντάδες αγάλματα του Λένιν απομακρύνθηκαν, εκατοντάδες πόλεις και χιλιάδες οδοί μετονομάστηκαν και ουκρανικά σύμβολα αντικατέστησαν τα ρωσικά.

Η ρωσική εισβολή επιτάχυνε τη διαδικασία και συμπεριέλαβε στη λίστα των «ανεπιθύμητων» επιφανών νεκρών, πέραν των σοβιετικών ηγετών, και μια σειρά από μεγάλους ρώσους λογοτέχνες.

Όπως αναφέρει το Associated Press, ο Φίοντορ Ντοστογιέφσκι δεν χωρά πια στους δρόμους του Κιέβου – σε μια περίπτωση, μάλιστα, το όνομά του θα αντικατασταθεί από εκείνο του Άντι Γουόρχολ, εξαιτίας της σλοβακικής καταγωγής του τελευταίου. Το ίδιο ισχύει και για τον ποιητή Αλεξάντερ Πούσκιν. Μέσα σε έναν χρόνο, 200 επιπλέον δρόμοι μετονομάστηκαν στο Κίεβο, ενώ το ίδιο αναμένεται να συμβεί σε 100 ακόμη στο προσεχές διάστημα.

Σχολιάζοντας το ζήτημα στο AP, ο Βολοντίμιρ Προκόπιφ, αναπληρωτής επικεφαλής του δημοτικού συμβουλίου του Κιέβου, δήλωσε πως η πολιτική της αποκομμουνιστικοποίησης» εφαρμοζόταν «χαλαρά» από το 2015 για να μην «προσβάλει τις ευαισθησίες» των ρωσόφωνων – και ρωσόφιλων – κατοίκων. «Με τον πόλεμο, όλα άλλαξαν. Τώρα το ρωσικό λόμπι είναι αδύναμο – στην πραγματικότητα, δεν υφίσταται πια. Η μετονομασία αυτών των δρόμων ισοδυναμεί με το σβήσιμο της προπαγάνδας που επέβαλε η Σοβιετική Ένωση στην Ουκρανία».

Ταυτόχρονα, η διαμόρφωση μιας νέας ουκρανικής εθνικής ταυτότητας στη διάρκεια των τελευταίων ετών και ιδίως μετά το ξέσπασμα του πολέμου, μεταφράστηκε και στην εντονότερη ταύτιση με τις επιρροές που διακρίνουν τη χώρα από τη γειτονική Ρωσία αντί να την ενώνουν με αυτή, και στην αντίστοιχη εκ νέου ερμηνεία των ρώσων κλασικών. Για παράδειγμα, ο Άντριου Γουίλσον, καθηγητής στο UCL, επεσήμανε μιλώντας στο AP ότι ο Πούσκιν συγκεντρώνει το μένος ορισμένων Ουκρανών εξαιτίας της αντίληψής του για τους Κοζάκους, τους σλάβους πολεμιστές που αποτελούν πηγή υπερηφάνειας για τους Ουκρανούς, ως «βαρβάρους».

Ταυτόχρονα, όμως, ο ακαδημαϊκός προειδοποίησε κατά των «κινδύνων της παραχάραξης ιστορικών περιόδων κατά τις οποίες Ουκρανοί και Ρώσοι πράγματι συνεργάζονταν και οικοδομούσαν πράγματα από κοινού. Πιστεύω ότι ο στόχος της αποκάθαρσης της ρωσικής κουλτούρας από τα ιμπεριαλιστικά στοιχεία θα έπρεπε να είναι ο εντοπισμός των σημείων που παλαιότερα διέφευγαν της προσοχής μας – συχνά στη Δύση».

Ή με τα λόγια ενός ουκρανού συνταξιούχου που είχε μιλήσει στους Times για την απομάκρυνση των αγαλμάτων του Λένιν το 2015, «αν καταστρέφουμε όλα τα σημάδια του παρελθόντος κάθε φορά που η ιδεολογία αλλάζει, τι θα μείνει στο τέλος;»