Σύμβολο

Σχετική με άρτι δημοσιευθέν άρθρο μας και η σημερινή Άποψή μας, εις μνήμην του σπουδαίου Ευάγγελου Αβέρωφ – Τοσίτσα και αυτή.

Το ερέθισμα για τη συγγραφή του παρόντος κειμένου μάς το έδωσε αυτήν τη φορά η γνώμη που είχε διατυπώσει εγγράφως ο ίδιος ο συγγραφέας για το θεατρικό έργο του «Επιστροφή στις Μυκήνες». Σε άρθρο του υπό τον τίτλο Ένα έργο με «θέσεις», που είχε φιλοξενηθεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 13 Ιανουαρίου 1973, ο Αβέρωφ κατέθετε ευθαρσώς τις σκέψεις του γράφοντας μεταξύ άλλων τα εξής:

Αν θεωρώ υποχρέωσή μου να ζητήσω σήμερα τη φιλοξενία των στηλών του «Βήματος», είναι για να εκδηλώσω το σεβασμό μου προς τους αναγνώστες του: άκουσαν τον έναν ήχο της καμπάνας. Σωστό είναι ν’ ακούσουν και τον άλλον.

Και πρώτα-πρώτα το βασικώτερο —κατά την κρίσι μου— θέμα για ένα θεατρικό έργο: η «Επιστροφή στις Μυκήνες» έχει ένα βαθύτερο μήνυμα; Λέει κάτι που θα προβληματίσει σοβαρά, που θα μείνει έστω για λίγο στη σκέψη ή —πράγμα δυσκολώτερο— που θα συγκινήσει εκείνους που θα παρακολουθήσουν την παράσταση;

Και πριν ακόμα ακούσω πολλές —πάρα πολλές— κρίσεις για το έργο μου, νόμιζα πως η απάντηση θα έπρεπε να είναι καταφατική. Γι’ αυτό άλλωστε θέλησα να παρουσιάσω το έργο από σκηνή θεάτρου.

Το γιατί θα το πω, αναγκαστικά, με λίγα και γενικά λόγια που θα θίγουν μόνο τις εντελώς κεντρικές ιδέες, εκείνες που σφραγίζουν όλη τη δομή του έργου, όχι εκείνες που εκφράζονται συχνά αλλά σποραδικά με το διάλογο.

Η «Επιστροφή στις Μυκήνες» προσπαθεί πρώτα-πρώτα να δείξει, μέσα από το άγχος νικητών, ότι οι κατακτητικοί πόλεμοι είναι ολέθριοι. Ότι στους πολέμους δεν υπάρχει νικητής και ηττημένος. Υπάρχουν νεκροί, υπάρχουν ζωντανοί που κλαίνε τους νεκρούς, υπάρχει γενική συμφορά που γκρεμίζει τα πιο ισχυρά καθεστώτα, τους πιο δυνατούς ανθρώπους. Αλλά δε σταματάει εκεί η προσπάθεια του έργου. Διαγράφει μια λύση για όσους είναι υπεύθυνοι τέτοιων συμφορών: αν ήταν αγνοί στις προθέσεις, αν είναι τίμιοι, πρέπει να φερθούν απόλυτα τίμια ως το τέλος. Να επωμισθούν ως το τέλος τις ευθύνες τους, και να δεχθούν, θεληματικά, λεβέντικα, να πληρώσουν προσωπικά, έστω και με το κεφάλι τους. Τότε ο Λαός όχι μόνο συγχωρεί, αλλά θαυμάζει και βραβεύει. 

Τούτο, για να δημιουργήσω ένα σύμβολο, σύμβολο υπό την απόλυτη έννοια, δηλαδή παράδειγμα εκτός τόπου και χρόνου, που να ισχύει όχι μόνο για τις κρίσεις που γεννούν οι πόλεμοι, αλλά όλες οι μεγάλες κρίσεις μπροστά στις οποίες βρίσκεται ο κάθε δημόσιος άνδρας.

Μια δεύτερη ιδέα, κεντρική μεν, αλλά που αναπηδά κάθε τόσο (και που απρόσεκτα παραποιήθηκε κατά τρόπο εντελώς ανεπίτρεπτο), είναι ότι βάση των πάντων στο δημόσιο βίο είναι ο Λαός, που, ό,τι και να κάνει ο τύραννος, υπάρχει, δε διαφθείρεται, δεν εξαγοράζεται, και τελικά καθορίζει την τύχη του τυράννου, την πορεία των πραγμάτων.

Πίστευα —και πιστεύω πάντα— πως τα μηνύματα αυτά, και άλλα δευτερεύοντα που παραλείπω, αξίζαν να παρουσιαστούν στο μικρό σε όγκο, αλλά εκλεκτό σε ποιότητα θεατρόφιλο κοινό της χώρας μας. Και το κοινό μας, σε συντριπτική αναλογία, φαίνεται να κατάλαβε σωστά τα μηνύματα αυτά και τη μονιμότητά τους.

Με όχημα την περίφημη ιστορία των Ατρειδών, το δράμα με το οποίο καταπιάστηκαν τα μεγαλύτερα ονόματα του θεατρικού λόγου ήδη από την αρχαιότητα, ο Αβέρωφ περιγράφει, κατ’ αρχάς, τη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου.

Αυτός μόνο όλεθρο σπέρνει, μόνο συμφορές γεννά. Όχι μόνο για τους ηττημένους, αλλά και για τους κατ’ όνομα νικητές. Τεράστιες οι απώλειες για όλους, ακόμα και για τους πιο ισχυρούς.

Στις πλάτες, λοιπόν, όσων προκαλούν τους πολέμους, όσων οδηγούν στο θάνατο πολλούς και στον επιτάφιο θρήνο ακόμα περισσότερους, πέφτει ένα βαρύτατο φορτίο. Την ευθύνη αυτήν, εφόσον είναι έντιμοι, καλούνται να την επωμιστούν με γενναιότητα και λεβεντιά, μέχρι τέλους, ακόμα κι αν το τέλος αυτό χρειαστεί να γίνει συνώνυμο του θανάτου τους.

Και η στάση αυτή —προεκτείνει το συλλογισμό του ο Αβέρωφ— δεν αφορά μόνο τους χαλεπούς καιρούς των πολέμων, αλλά και όλες τις άλλες μείζονες κρίσεις που καλείται να διαχειριστεί ένας δημόσιος άνδρας.

Τότε, και μόνο τότε, αποσπά το θαυμασμό και την αγάπη του λαού του. Τότε, και μόνο τότε, καθίσταται διαχρονικό σύμβολο, όπως ο Αγαμέμνων, που γύρισε στην πατρίδα, μολονότι —κατά τον Αβέρωφ πάντα— είχε προβλέψει ότι θα τον σκοτώσουν. Και γύρισε, καθώς ο βασιλιάς των Μυκηνών μόνο στις Μυκήνες θα μπορούσε να πεθάνει.

Πέραν όμως του ξεκάθαρου μηνύματός του για τα χαρακτηριστικά του άξιου ηγήτορα, ο Αβέρωφ, αψηφώντας κατ’ ουσίαν το τότε χουντικό καθεστώς, τολμά επίσης να επισημάνει ότι ο αδιάφθορος λαός αποτελεί το θεμέλιο λίθο του δημόσιου βίου. Είναι εκείνος που καθορίζει νομοτελειακά την εξέλιξη των πραγμάτων, ανεξάρτητα από τη βούληση οποιουδήποτε τυράννου.

*Στη φωτογραφία του άρθρου μας, ξυλογραφία στην οποία απεικονίζεται ο θάνατος του Αγαμέμνονος.