Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή: Έρωτας για τα μαθηματικά και την αρχαιολογία

Γράφει ο Μιχάλης Α. Τιβέριος*

Ο εορτασμός της πρώτης εκατονταετηρίδας της εφημερίδας «Το Βήμα», το 2022, συνέπεσε με τον εορτασμό μιας άλλης επετείου που η θύμησή της προκαλεί ανείπωτη θλίψη στον Ελληνισμό. Πριν από εκατό χρόνια εκατοντάδες χιλιάδες ομοεθνείς μας ξεριζώθηκαν από τις πατρώες εστίες τους στη γη της Ιωνίας και έγιναν πρόσφυγες. Συσχετίζοντας τα δύο αυτά γεγονότα, θα ασχοληθώ σε αυτό το κείμενο με τα αρχαιολογικά ενδιαφέροντα μιας εξέχουσας ελληνικής επιστημονικής προσωπικότητας που είχε ουσιαστική συμμετοχή στη μικρασιατική περιπέτεια.

Πρόκειται για τον περίφημο μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή – που εφέτος θα συμπληρωθούν εκατό πενήντα χρόνια από τη γέννησή του -, στον οποίο ο Βενιζέλος είχε αναθέσει το «στήσιμο» και τη λειτουργία του Ιωνικού Πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Στο έργο αυτό ο Καραθεοδωρή αφιερώθηκε ψυχή τε και σώματι παραιτούμενος από τη θέση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου την οποία κατείχε.

Το Ιωνικό Πανεπιστήμιο, που με τη μοναδική έμπνευση και καθοδήγηση του Καραθεοδωρή θα ένωνε τη σοφία της Ανατολής με τη γνώση της Δύσης, ήταν έτοιμο να λειτουργήσει στα τέλη του 1922. Μέσα σε απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα, λιγότερο από 30 μήνες, ο φωτισμένος αυτός άνδρας πέτυχε να στήσει, να εξοπλίσει, να στελεχώσει και να οργανώσει ένα ολόκληρο πανεπιστήμιο!

Προστατεύοντας τα πολύτιμα αγαθά

Ξεχωριστό τμήμα της εξαίρετης πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης που δημιούργησε αποτελούσε η Βιβλιοθήκη του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Σμύρνης, η οποία, με εισήγηση του Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη, προϊσταμένου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας της Αρμοστείας Σμύρνης, είχε αγοραστεί έναντι 18.000 ελβετικών φράγκων. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1923, η βιβλιοθήκη αυτή θα αποτελέσει τον πυρήνα της βιβλιοθήκης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών. Αυτό οφείλεται ουσιαστικά και πάλι στον Καραθεοδωρή, ο οποίος δεν πρωταγωνίστησε μόνο στο «στήσιμο» του πανεπιστημίου αλλά και στο «ξεστήσιμό» του, με εκπληκτική ευταξία. Πριν αφήσει τη Σμύρνη – έφυγε από τους τελευταίους, λίγες ώρες πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη – φρόντισε να μεταφερθούν στην Αθήνα τα αρχεία του Πανεπιστημίου και ο εργαστηριακός του εξοπλισμός, μαζί με όλα τα βιβλία που είχαν αγοραστεί για τη λειτουργία του.

Στη Σμύρνη η συνεργασία του Καραθεοδωρή με τον Κουρουνιώτη δεν περιορίστηκε στην αγορά της αυστριακής αρχαιολογικής βιβλιοθήκης, αλλά επεκτάθηκε και σε άλλες δράσεις, όπως επισκέψεις διαφόρων μικρασιατικών πόλεων. Στην Ιωνία ο Καραθεοδωρή θα γνωριστεί και με τον Γεώργιο Οικονόμο, τον ανασκαφέα των Κλαζομενών. Μαζί μάλιστα πήγαν και είδαν αρχαιότητες που είχαν συγκεντρωθεί σε μια στρατιωτική μονάδα της Σμύρνης.

«Μετρώντας» τις πυραμίδες

Δεν ήταν η Ιωνία ο τόπος όπου ο Καραθεοδωρή συναναστράφηκε για πρώτη φορά με αρχαιολόγους. Τέτοιες εμπειρίες είχε αποκτήσει από παλιότερες εποχές, αφού το ενδιαφέρον του για αρχαία μνημεία ήταν ανέκαθεν έντονο. Δεν αποκλείεται μάλιστα το ενδιαφέρον αυτό να συνέβαλε αποφασιστικά στη μετέπειτα εξέλιξή του σε μια παγκόσμιας εμβέλειας μαθηματική διάνοια. Διάγοντας τα πρώτα βήματα της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, όταν ως μηχανικός συμμετείχε στην κατασκευή του φράγματος στο Ασουάν (1898-1900) στην Αίγυπτο, είχε έλθει σε γνωριμία με γνωστούς αιγυπτιολόγους και είχε περιηγηθεί περιώνυμα φαραωνικά μνημεία. Επισκεπτόμενος την πυραμίδα του Χέοπα, προχώρησε σε λεπτομερείς μετρήσεις της κύριας εισόδου της, τις οποίες και δημοσίευσε. Πλανιέται η φήμη ότι οι μετρήσεις αυτές έγιναν η αιτία να εγκαταλείψει την επιστήμη της μηχανικής που είχε σπουδάσει και να στραφεί προς τα μαθηματικά. Σημειώνω ότι στη σειρά των «Εκδόσεων του Συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων», που διηύθυνε ο φίλος του Δημήτριος Βικέλας, συνέγραψε και ένα περιεκτικό βιβλιαράκι για την Αίγυπτο, με αξιοπρόσεκτη διαχρονική γνώση της («Η Αίγυπτος», Εν Αθήναις 1901).

Μαθηματική και μουσειακή εκπαίδευση

Εγκαταλείποντας πλέον τη μηχανική και μεταβαίνοντας στις αρχές του 20ού αι. για μαθηματικές σπουδές στο Βερολίνο, γίνεται από τους πρώτους επισκέπτες ενός νέου μουσείου που μόλις είχε ανοίξει εκεί για να στεγάσει τα συγκλονιστικά ευρήματα των γερμανικών ανασκαφών στην Πέργαμο. Ως γνωστόν, στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. γερμανοί αρχαιολόγοι, που ανέσκαπταν την περίφημη πρωτεύουσα των Ατταλιδών, είχαν φέρει στο φως τον μνημειακό γλυπτικό διάκοσμο του βωμού του Δία, ενός από τα «θαύματα» του αρχαίου κόσμου. Ευρισκόμενος λίγο αργότερα στο Μόναχο, δεν παραλείπει να επισκεφτεί, εκτός των άλλων, και την περίφημη Γλυπτοθήκη, όπου εκτίθεντο τα έξοχα αετωματικά γλυπτά του ναού της Αφαίας της Αίγινας, «έχων ανά χείρας (τον) πολύ καλόν οδηγόν του Furtwängler», όπως χαρακτηριστικά αναγράφει σε γράμμα του προς την αδελφή του Ιουλία, σύζυγο, από το 1898, του Γεωργίου Στρέιτ.

Μελέτες και αναγνώσματα

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και ύστερα από μια σύντομη παραμονή του στην Αθήνα, όπου και δίδαξε στα ελληνικά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, εγκαθίσταται μόνιμα πλέον στο Μόναχο, καθώς προσελήφθη στο εκεί Πανεπιστήμιο σε έδρα μαθηματικών. Ούτε και τώρα διακόπτει τους δεσμούς του με την αρχαιολογία. Το 1937, σε διεθνές συνέδριο που γίνεται στην Αθήνα με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων της Αρχαιολογικής Εταιρείας της οποίας ήταν μέλος, συμμετέχει με την ανακοίνωση «Περί των καμπύλων του στυλοβάτου του Παρθενώνος και περί της αποστάσεως των κιόνων αυτού». Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η βιβλιογραφική ενημέρωση της εργασίας αυτής παρουσιάζει κάποια κενά, ενώ και η άποψη που υποστηρίζει, σύμφωνα με την οποία οι καμπυλότητες του στυλοβάτη του Παρθενώνα αποτελούν τόξα κύκλων και όχι παραβολές, δεν είναι η ισχύουσα.

Το ενδιαφέρον του Καραθεοδωρή για την αρχαιότητα μπορεί να εντοπιστεί και στην προσωπική του βιβλιοθήκη, που ένα μεγάλο τμήμα της φυλάσσεται στην Ακαδημία Αθηνών, της οποίας υπήρξε το πρώτο εκλεγμένο μέλος της Τάξης των Θετικών Επιστημών (1926-1927). Αρκετά βιβλία της αναφέρονται στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στην αρχαία Αίγυπτο, σε πολιτισμούς της Ανατολής. Η κλασική αρχαιότητα είναι παρούσα και στην τελευταία του κατοικία, αφού ένας απλός ιωνικός κίονας διακοσμεί το μνήμα του στο Μόναχο. Σηματοδοτεί τον τάφο ενός φωτισμένου Ελληνα της Διασποράς που κέρδισε την παγκόσμια αναγνωρισιμότητα στον χώρο της επιστήμης του και ενός μεγάλου πατριώτη ο οποίος κάθε φορά που η πατρίδα του ζητούσε τη βοήθειά του – και ήταν αρκετές οι περιπτώσεις αυτές – εκείνος της την παρείχε απλόχερα με αυταπάρνηση και ζήλο.

*Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.