Νότης Μαυρουδής: Η σχέση του με το αντάρτικο και τον Ρίτσο – «Τραγούδια ηρωικά και πένθιμα»

Ο Νότης Μαυρουδής πέρασε στην αιωνιότητα, αφήνοντας επίσης στην αιωνιότητα ένα σπουδαίο καλλιτεχνικό έργο υψηλής αισθητικής αξίας ως μουσικοσυνθέτης και σολίστ στην κιθάρα. Με την κλασική του κιθάρα άφησε μελωδίες που ξεχωρίζουν από λυρισμό στον οποίο υπάρχει ταυτόχρονα η ανάταση και η ήττα.

Ανάταση και ήττα – ο μουσικός του κόσμος

Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικός ο μουσικός κόσμος του Νότη Μαυρουδή που είδε το πρώτο φως του ήλιου και έκανε τα πρώτα βήματα της ζωής του μέσα στη φυλακή, όπου ήταν πολιτική κρατούμενη η μητέρα του το 1945, όταν βασίλευε στη χώρα η μεταβαρκιζιανή τρομοκρατία και η χώρα σύρονταν στον εμφύλιο πόλεμο από τους νέους κατακτητές, τους Εγγλέζους σε συνεργασία με τους απόντες απο την εθνική αντίσταση αλλά και τους πρώην συνεργάτες του φασισμού.

Από χθες που έγινε γνωστή η τραγική είδηση του θανάτου του, καθολική υπήρξε η έκφραση θλίψης και συγκίνησης για τον δημιουργό και άνθρωπο Νότη Μαυρουδή. Τα λίγα σεμνά -όπως ο ίδιος έζησε τη ζωή του- λόγια αποχαιρετισμού που θέλησε να πει ο κόσμος συμπυκνώθηκαν σε κάποιους από τους στίχους του εμβληματικού τραγουδιού του «πρωινό τσιγάρο» (στίχοι του Άλκη Αλκαίου).

Αποχαιρετώντας τον Νότη Μαυρουδή θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί κανείς σε μια ιδιαίτερη πτυχή του έργου του και της διττής προσφοράς του στην ελληνική μουσική και τη διάσωση της ιστορικής μνήμης. Μιλάμε συγκεκριμένα για τη σχέση του Νότη Μαυρουδή με το αντάρτικο τραγούδι.

Μαυρουδής, Μικρούτσικος και Τζαβέλλας

Ο Νότης Μαυρουδής είναι ένας από τους τρεις καλλιτέχνες που συνέδεσαν το όνομά τους με το αντάρτικο τραγούδι και για την ακρίβεια που συνέδεσαν το αντάρτικο τραγούδι με τη δισκογραφία μετά την πτώση της χούντας. Οι άλλοι δύο καλλιτέχνες είναι ο Θάνος Μικρούτσικος και ο Πάνος Τζαβέλλας.

Τον Ιούλιο του 1974 κυκλοφόρησε αρχικά στο Παρίσι ο δίσκος «Chants de la resistance grecque» με εξώφυλλο το πορτραίτο του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη. Στο εξώφυλλο, έγραφε, στα γαλλικά: «Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου η εθνική αντίσταση κόντρα στους διάφορους κατακτητές προκάλεσε πολλές μάχες και κόστισε πολύ σε αίμα και που, αντίθετα με άλλες χώρες, ήταν απαγορευμένα και καταδιωκτέα, η έκδοση ενός τέτοιου δίσκου επιθυμεί, από τη μια να συστήσει την πραγματικότητα και την οξύτητα αυτών των μαχών και από την άλλη, να διασώσει για τις μελλοντικές γενιές, τις ζωντανές μαρτυρίες που μεταφέρουν αυτά τα τραγούδια. Αυτές, δεν έχουν φυσικά τη δύναμη μιας ζωντανής καταγραφής, ωστόσο, αντανακλούν το πνεύμα μιας εποχής που, για τον Έλληνα, δεν έπαψε να είναι πραγματικότητα».

Λογοκρισία

Ο δίσκος αυτός στη συνέχεια με τον τίτλο «Τραγούδια από την Ελληνική Αντίσταση» κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα. «Για να γίνει ο δίσκος αυτός, αντίθετα από τον πρώτο που έγινε στο Παρίσι, έπρεπε να περιορίσω το ρεπερτόριο των τραγουδιών και να διαλέξω παραλλαγές πάνω στο στίχο που να μην αναμοχλεύουν παλιά μίση και πάθη, κατά την Ελληνική λογοκρισία…

»Αφού βρήκα και άκουσα αρκετές παραλλαγές επάνω στο στίχο έκανα την διαλογή των τραγουδιών έτσι που να μπορέσω να πάρω την έγκριση και για να γίνη ο δίσκος, του οποίου η ενορχήστρωση και οι μικρές παραλλαγές στην επιλογή των κομματιών ανήκουν στον Νότη Μαυρουδή, που επίσης αγκάλιασε την προσπάθεια αυτή με αγάπη και σεβασμό» γράφει στο εξώφυλλο του δίσκου ο παραγωγός Νίκος Μωραΐτης.

Ζωντανές μαρτυρίες

Η ελληνική έκδοση του δίσκου αυτού όπως και στη γαλλική αποτελεί επίσης μια πολιτική δήλωση ενδεικτική των αισθητικών αντιλήψεων των δημιουργών του. Με προμετωπίδα το «τραγούδια μιας εποχής» διαβάζουμε στο εξώφυλλο:  «Σ’ έναν τόπο σαν την Ελλάδα που η Εθνική αντίσταση ενάντια στον κατακτητή στοίχισε τόσους αγώνες και αίμα στο λαό και που αντίθετα απ’ τις άλλες χώρες καταδιώχτηκε και απαγορεύτηκε, ο δίσκος αυτός θέλει απ’ τη μια να συμπληρώσει το κενό της μη αναγνώρισης αυτών των αγώνων κι απ’ την άλλη να διασώσει για τις νέες γενιές τις ζωντανές μαρτυρίες αυτών των τραγουδιών. Τα τραγούδια αυτά αναγκαστικά δεν έχουν τον παλμό μιας ζωντανής ηχογράφησης, αντικατοπτρίζουν όμως το πνεύμα μιας εποχής που για τον Έλληνα συνεχίζει να είναι ακόμα πρόσφατη».

Ιδιάζουσα περίπτωση

Ο ίδιος ο Νότης Μαυρουδής εξηγεί με μια μοναδική ευαισθησία ότι το αντάρτικο τραγούδι αποτελεί μια ιδιάζουσα καλλιτεχνική έκφραση σμιλεμένη από ένα σωρό εκφραστικά στοιχεία που υπάρχουν πολύ πέρα από το τραγούδι.

Γράφει χαρακτηριστικά στο εξώφυλλο αυτού του δίσκου:

«Το Αντάρτικο είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση στο χώρο του τραγουδιού, οι συνθήκες, ο περίγυρος και η ψυχολογία του Έλληνα εκείνης της εποχής βάζαν σε λειτουργία την έκφραση πολύ διαφορετικά απ’ ότι σήμερα. Ζώντας σε μια περίοδο μεγάλων αποφάσεων και οραμάτων, ο τότε Έλληνας έφτιαχνε τα τραγούδια του επηρεαζόμενος από χίλια δυο στοιχεία που υπήρχαν πέρα από την τραγουδιστική τέχνη.

»Το φαινόμενο των μεταγλωτισμένων τραγουδιών δέσποζε και ένα περίεργο πάντρεμα ελληνικών αυτοσχέδιων στίχων, πάνω σε ήδη υπάρχουσες μελωδίες έπαιρνε μορφή έξαρσης γι’ αυτούς που το τραγούδησαν και για κείνους που το άκουγαν. Και οι δύο βρισκόντουσαν στον ίδιο χώρο και χρόνο και μόνο έτσι υπήρξε συντονισμός συγκίνησης. Ο συναισθηματισμός, το ανθρώπινο δράμα και ο σκληρός αγώνας υπέδειξαν και επέβαλαν στοιχεία ρεαλισμού που ίσως εμείς οι μεταγενέστεροι να δυσκολευόμαστε σε μια συνειδητή κατανόησή τους.

Σεβασμός στον αγώνα που χάθηκε…

Ο δίσκος αυτός δεν έχει καμία διάθεση να δηλωθεί σαν «αγωνιστικός» και να «ηγηθεί» όπως έχει γίνει συχνότητα, δεν είναι αυτός ο στόχος του. Απλά και μόνο έντεχνα προσέχει τα τραγούδια και τα αντιμετωπίζει καλλιτεχνικά όπως πρέπει, μια που η αντίληψη του «αγωνίζομαι» δια μέσου αυτών των συγκεκριμένων τραγουδιών, αποτελεί μια αυταπάτη και μια πλάνη επικίνδυνη για το ήθος. Τα τραγούδια αυτού του δίσκου είναι ηρωικά και πένθιμα όπως ακριβώς και το αποτέλεσμα εκείνου του μεγάλου αγώνα που χάραξε και καθόρισε τόσο πολύ την μετέπειτα εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας και μόνο σαν ηρωικά και πένθιμα οι ερμηνευτές του τα κατανόησαν. Κάθε επίκτητη έξαρση ή επιτηδευμένη επαναστατικότητα σήμερα πάει αλλού την ουσία των τραγουδιών και τούτο γιατί οι ερμηνευτές δεν διαθέτουν αυτά τα στοιχεία λόγω διαφοράς χώρου – χρόνου και σεβασμού στο μεγάλο αγώνα που δεν έζησαν και που χάθηκε…».

Διαβάζοντας αυτές τις σκέψεις του Νότη Μαυρουδή είναι πιο εύκολο να καταλάβει κανείς την δική του προσέγγιση και το ιδιαίτερο χρώμα της δικής του ενορχήστρωσης και διασκευής των τραγουδιών σε σχέση με την επίσης ιδιαίτερη και δυναμική και όχι τόσο λυρική όπως του Μαυρουδή προσέγγιση που κάνει ο Θάνος Μικρούτσικος. Η περίπτωση του Πάνου Τζαβέλλα είναι διαφορετική καθώς ανήκει σε προηγούμενη γενιά από τους δύο προαναφερόμενους ενώ υπήρξε και ο ίδιος αντάρτης του ΕΛΑΣ.

«Ανώνυμος» λαός

Τα αντάρτικα τραγούδια που περιλαμβάνει ο δίσκος του Νότη Μαυρουδή δεν είναι όλα αντάρτικα με τη στενή έννοια του όρου. Περιλαμβάνει επίσης τραγούδια όπως «ο Μπελογιάννης ζει» σε στίχους του Δημήτρη Ραβάνη Ρεντή και μουσική του Λάκη Χατζή, αλλά και την μπαλάντα για την «Ακροναυπλία» (φυλακή – σύμβολο του καθεστώτος της δικτατορίας Μεταξά) σε μουσική του ίδιου του Νότη Μαυρουδή και στίχους του Νίκου Παπαπερικλή.

Τα υπόλοιπα τραγούδια είναι λίγο πολύ γνωστά. Με εξαίρεση το «Στ’ άρματα, στ’ άρματα» (στίχοι Νίκου Καρβούνη, μουσική Αστραπόγιαννος κατά κόσμον Άκης Σμυρναίος)  και το «Στους δρόμους» (στίχοι Α. Σπήλιος κατά κόσμον Αποστόλης Κολτσιδόπουλος και μουσική Αλέκος Ξένος) που γνωρίζουμε τους δημιουργούς του το αντάρτικο τραγούδι μοιάζει με το δημοτικό ως προς το ότι οι δημιουργοί του είναι ο «ανώνυμος» λαός.

Τα τραδούδια που συμπεριέλαβε στο δίσκο ο Νότης Μαυρουδής και τα οποία ερμήνευσαν ο Πέτρος Πανδής και Μικρή Χορωδία Αθηνών είναι: Μαύρα κοράκια, Ο αντάρτης του ΕΛΑΣ, Πέσατε θύματα (πένθιμο εμβατήριο), Στ’ άρματα στ’ άρματα, Ο Μπελογιάννης ζει, Το τραγούδι του Άρη, Παιδιά σηκωθείτε, Σαν ατσάλινο τείχος, Μαλλιά σγουρά, Τι τα θέλουμε τα όπλα,  Ήρωες, Στους δρόμους, Απόψε θα πλαγιάσουμε, Το τραγούδι της σημαίας, Άνεμοι θύελλες, Το τραγούδι της αγροτιάς, Τι θέλουν οι εχθροί μας, Η μάνα του αντάρτη, Φύσα αγέρι, Ακροναυπλία.

Τραγούδια της Αντίστασης

Ο δίσκος «Τα Αντάρτικα» (Τραγούδια της Αντίστασης) σε διεύθυνση Θάνου Μικρούτσικου και ερμηνεία Μαρίας Δημητριάδη και Αφροδίτης Μάνου, που κυκλοφόρησαν το 1981, έχει εξώφυλλο απόσπασμα ανταρτών του ΕΛΑΣ με επικεφαλής στα άλογά τους τον Άρη Βελουχιώτη και τον Στέφανο Σαράφη, ενώ στο οπισθόφυλλο άνδρες και γυναίκες αντάρτες και αντάρτισσες σε πορεία στο βουνό.

Τα τραγούδια που περιλαμβάνει αυτός ο δίσκος είναι: Ήρωες, Είμαστε εμείς Ελλάδα τα παιδιά σου, Σαν Ατσάλινο Τείχος, Ο Άρης (Του Μικρού Χωριού), Στ’ Άρματα στ’ Άρματα, Παιδιά Σηκωθείτε, Πέσατε Θύματα (πένθιμο εμβατήριο), Μαύρα κοράκια, Ύμνος του ΕΛΑΣ, Από κάμπους και λαγκάδια (το τραγούδι της αγροτιάς), Ραγιάδες ‘μείς δεν είμαστε, Τρία γράμματα (Ύμνος του ΕΑΜ), Ο Μπελογιάννης ζει, και ο Ύμνος της Γ’ Διεθνούς (Η Διεθνής).

Αντάρτικο λημέρι

Ο δίσκος του Πάνου Τζαβέλλα με τίτλο  «Πάνος Τζαβέλλας, τραγούδια από το αντάρτικο λημέρι του» περιλαμβάνει αντάρτικα αλλά και τραγούδια που έγραψε μετέπειτα ο ίδιος ο συνθέτης, καθώς και άλλα επαναστατικά και εργατικά τραγούδια που δεν σχετίζονται αποκλειστικά με την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης. Τα τραγούδια του άλμπουμ είναι από ζωνταντή ηχογράφηση στη μπουάτ Λήδρα.

Μοναδικές συγκινήσεις

Φυσικά δεν θα μπορούσε να συνοδεύει άλλος την απαγγελία του Γιάννη Ρίτσου στη Ρωμιοσύνη παρά μόνο ο Νότης Μαυρουδής με την κιθάρα του, διασκευάζοντας θέματα από τη μουσική που έγραψε το Μίκης Θεοδωράκης για τον ομώνυμο δίσκο με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση.

Το πάντρεμα της φωνής του Γιάννη Ρίτσου να απαγγέλλει με το άρπισμα του Νότη Μαυρουδή πάνω στην κλασική κιθάρα προσφέρουν μοναδικές συγκινήσεις και δίνουν μια νέα διάσταση στην ποιητική αυτή σύνθεση του Ρίτσου, γύρω από το αιώνιο ταξίδι του ανθρώπου και τον αέναο αγώνα του από γενιά σε γενιά να σπάσει τους καταναγκασμούς και τα δεσμά αναζητώντας την ελευθερία του.