Αλμπέρ Καμύ: Το άνθος της πολιτιστικής Ευρώπης

Υπάρχουν στιγμές στην ζωή μας που βαραίνουν πολύ και αφήνουν επάνω μας τα σημάδια, που στη συνέχεια τροφοδοτούν την μνήμη και δίνουν περιεχόμενο στην ύπαρξή μας. Έτσι, αυτές οι μέρες που ζήσαμε μαζί με τον Camus, όταν πρωτοήλθε στην Αθήνα, μας χάρισαν ώρες φωτεινές κι αξέχαστες. Όπως εκείνες του Γαλλικού Ινστιτούτου, στην διαλογική συζήτηση που είχα οργανώσει σαν πρόεδρος της Ελληνογαλλικής Πνευματικής Ένωσης, με κεντρικό πρόσωπο τον Camus και θέμα το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Σ’ αυτήν την γεμάτη λάμψη, εκπληκτική βραδιά, πρωτόγνωρη στο αθηναϊκό κοινό, η ελληνική διανόηση, που αντιπροσώπευσαν τα πιο τρανταχτά ονόματα (Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ευάγγελος Παπανούτσος, Γιώργος Θεοτοκάς, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Φαίδων Βεγλερής, Ανδρέας Εμπειρίκος), στάθηκε δίπλα στον κορυφαίο συγγραφέα και φιλόσοφο, σε ένα ευτυχισμένο, αρμονικό συναπάντημα της γαλλικής με την ελληνική σκέψη. Στην πνευματική αυτή ευωχία, που είχα το δύσκολο έργο να διευθύνω, ακούστηκε ο Camus και γύρω μας φτερούγισε το άνθος της πολιτιστικής Ευρώπης: η πορεία του πολιτισμού, αλλά και η βεβαιότητα πως ο πολιτισμός αυτός με τη σκυτάλη της ελληνικής κληρονομιάς στο χέρι θα συνέχιζε τον δρόμο του με βήμα σταθερό. Το αστραφτερό μυαλό του Camus και ο λόγος του, σπίθα δεξιοτεχνίας και πάθους, κράτησαν πάνω από δύο ώρες σε πνευματική διέγερση ένα πλήθος ακροατών, μέσα και έξω από το Ινστιτούτο.

Σαν άνθρωπος, ο Camus ήταν ένας ενδόστροφος καταπιεσμένος στη ζωή. Πέρασε τα νιάτα του μέσα σε σωματικές και ψυχικές συμφορές, μέσα στη φτώχεια, την αρρώστια και τη φυματίωση, που τον σημάδεψε από τα δεκαεφτά του ήδη χρόνια. Χάρις όμως στην ξεχωριστή πνευματική του ιδιοσυστασία και τη βαθειά του παιδεία, που καθόριζε την ψυχική του πορεία, κατάφερε να ξεφύγει από τις απωθήσεις μιας βαριάς ψυχολογικής καταπίεσης, που ωστόσο του άφησε μια πικρή γεύση της ζωής.

Το ψυχολογικό δράμα της Αλγερίας τον συνεκλόνισε κυριολεκτικά. Βρέθηκε σε ένα ψυχικό και συναισθηματικό διχασμό, σε ένα πελώριο δίλημμα. Από τη μια πλευρά η Αλγερία, η γη που τον γέννησε, και από την άλλη η Γαλλία, που, σαν στοργική μητέρα, τον ανέθρεψε με το πνευματικό της γάλα. Η Γαλλία που, μαζί με την ψυχοδιανοητική δομή που του χάρισε, διαμόρφωσε ταυτόχρονα την πνευματική του προσωπικότητα. Έπρεπε λοιπόν να διαλέξει, και η εκλογή ήταν δύσκολη και σπαρακτική. Έτσι ένιωσε σαν μικρό παιδί που ξαφνικά χωρίζουν οι γονείς του και έπρεπε μόνο του να αποφασίσει ποιον θα ακολουθήσει.

Η πνευματική Γαλλία τον τραβούσε σαν μαγνήτης, ενώ ο μεσογειακός ήλιος, το φως που πρωτοείδε στην Αλγερία και τα μεθυστικά αρώματα της Τίπαζα τον κρατούσαν αιχμάλωτο. Οι ψυχικές προσπάθειες που κατέβαλε για να λυτρωθεί από αυτό το αδιέξοδο άφησαν βαθιές πληγές μέσα του, που τον τυραννούσαν σε όλη του τη ζωή.

Σε κάποια πτυχή της ψυχής του έκρυβε την πίκρα για την χαμένη πατρίδα και ένα συναίσθημα, θα έλεγα, ενοχής, επειδή την άφησε για να αγκαλιάσει την Γαλλία. Έτσι, για να απαλύνει αυτό το συναίσθημα, ετόνιζε σε κάθε ευκαιρία ότι είναι Αφρικανός του Βορρά.

[…]

Ο Camus, έφηβος ακόμα, ζούσε με τον πόθο μιας λύτρωσης. Η πλούσια φαντασία του και ο βαθύς στοχασμός του άνοιγαν κάθε τόσο νέους διάπλατους δρόμους που του επέτρεπαν να ξεφεύγει από τα στενά, δυσπνοϊκά μονοπάτια της ταλαιπωρημένης ζωής του για να λυτρωθεί, να ελευθερωθεί από την ψυχική φυλακή του. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί και το πάθος του για το θέατρο. Είναι γνωστό πως από τα εφηβικά του χρόνια έπαιζε σε έναν θίασο που είχε ο ίδιος οργανώσει στο Αλγέρι. Το θέατρο ήταν για τον Camus μια φυγή από την καταπιεστική ζωή της καθημερινότητας που τον έπνιγε. Ήταν μια ποικιλία μέσα στην μονοτονία της ζωής, που του πρόσφερε την δυνατότητα να ζει, με τους ρόλους που υποδυόταν, πολλές ζωές. Χαρακτηριστικό είναι πως του άρεσε να παίζει μόνος του τον ρόλο σε ένα κλειστό, άδειο θέατρο. Όταν όμως βρισκόταν μπροστά στο αδιέξοδο, η σκέψη του πήγαινε καμιά φορά στην απορία μήπως η λύση ήταν ο θάνατος, όπως συμβαίνει σε ορισμένους ενδοστροφικούς νέους. Δεν ήταν ακόμα είκοσι δύο χρονών και σκεφτόταν κιόλας τον θάνατο, αλλά τον ήθελε γεμάτο ευτυχία. Τότε γράφει τον Ευτυχισμένο Θάνατο, ένα μυθιστόρημα που μετά τον θάνατό του δημοσιεύτηκε από τους φίλους του, σε πολύ λίγα αριθμημένα αντίτυπα, ένα από τα οποία μας χάρισε η γυναίκα του Francine, όταν επισκεφτήκαμε το Παρίσι. Μέσα στις σελίδες αυτές, που παρουσιάζουν τον θάνατο σαν μια ομαλή συνέχεια της ζωής, ή σαν επεισόδιο μιας ευτυχισμένης στιγμής, αντιλαμβάνεται κανείς την επίδραση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας πάνω στην πνευματική ιδιοσυστασία του μεγάλου αυτού Ευρωπαίου, αλλά και ταυτόχρονα του γνήσιου μεσογειακού. Βλέπει τον Albert Camus να συνοδεύει τον μεγάλο μας τραγικό Ευριπίδη στις σκέψεις του για τον θάνατο. Ο νεαρός Camus –μην ξεχνάμε πως ήταν μόλις είκοσι δύο χρονών– από αντίδραση στην ψυχική του καταπίεση, θέλει τον ήρωά του, Patrice Mersault, να ταυτίζεται μαζί του και να διαλέγει κοντά στην φύση μια ευτυχισμένη πορεία προς τον θάνατο. Πορεία ανάλογη άλλωστε προς την ψυχική συμπεριφορά και τον αγώνα των νέων της εποχής, που, για να αντιδράσουν στην τεχνοκρατική αυτή περίοδο που μας καταδυναστεύει στη ζωή, καταφεύγουν, αδύναμοι καθώς είναι, στη βία, και πολλές φορές βρίσκουν διέξοδο στα ναρκωτικά, στην ιδέα του λευκού θανάτου, σα λύση στην ψευδαίσθηση ενός ευτυχισμένου θανάτου.

Ωστόσο, εκείνο που χαρακτηρίζει τον Camus και την φιλοσοφία του είναι ο βαθύς σεβασμός του για τον άνθρωπο. Ο Camus δεν στέκεται στα περιθώρια της ανθρώπινης ζωής για να τον μελετήσει θεωρητικά, μπαίνει μέσα στη ζωή του ανθρώπου και συμμερίζεται τους καημούς και τους πόνους του. Γι’ αυτό είναι ο μόνος από τους υπαρξιστές φιλοσόφους που πλησίασε τόσο κοντά τον άνθρωπο, και σαν πιο ανθρώπινος τον συγκίνησε βαθιά. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι και ο πιο αγαπητός. Στην Ευρώπη και στην Αμερική, όπου η ακτινοβολία του είναι πολύ μεγάλη, οι νέοι ιδιαίτερα διαβάζουν άπληστα Camus και κάνουν τις διατριβές τους πάνω στη φιλοσοφία του. […]

Προσπάθησα να σας δώσω μια ιδέα από ένα στεγνό ψυχογραφικό πορτραίτο του γίγαντα αυτού της ευρωπαϊκής σκέψης που την ζεσταίνει ο μεσογειακός ήλιος και το λόγο που ο Camus είναι τόσο ελκυστικός. Θα μπορούσα να μιλήσω ώρες πολλές για τον Camus και το πόσο ποτισμένος ήταν από το ελληνικό πνεύμα, που κατά κάποιον τρόπο είχε αφομοιώσει. Τόσο, που να θεωρεί την Ελλάδα σαν θετή πνευματική του μητέρα. Η ελληνική αυτή παιδεία αποτελεί ένα είδος σπονδυλικής στήλης στην όλη δημιουργία του Camus. Γι’ αυτό και στην όποια έκφραση της προσωπικής σκέψης του υπάρχει σχεδόν πάντα το στοιχείο το ελληνικό. Κι αυτό ακόμα που σας ανέφερα για τον «ευτυχισμένο θάνατο» είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πόσο είναι σύμφωνο και πόσο παράλληλα βαίνει με τους ενδόμυχους διαλογισμούς του. Κατά συνέπεια ο Camus ήξερε καλά τις ελληνικές κλασικές απόψεις. Τις είχε μελετήσει σε βάθος και σε πλάτος και ήταν απόλυτα επηρεασμένος από αυτές. Είναι φανερό πως η όλη εκδήλωση της φιλοσοφικής σκέψης του είχε διαμορφωθεί από την ελληνική παιδεία. Γι’ αυτό και του έμεινε ο καημός να γνωρίσει από κοντά την Ελλάδα. Η φτώχεια, η αρρώστια, ο πόλεμος, η κατοπινή μεγάλη επιτυχία του, καθώς και άλλα πολλά, τον είχαν ως τότε εμποδίσει. Και όταν πρωτοήλθε καλεσμένος μας τον Απρίλη του 1955 ήταν σαν ένας άνθρωπος που βρίσκεται ονειροπαρμένος.

Επιστολή του Αλμπέρ Καμύ προς τον Άγγελο Κατακουζηνό

Στον Ναό της Αφαίας ξάπλωσε κατά γης και έμεινε εκεί τρεις ώρες ακίνητος. Δεν το έκανε για να παίξει θέατρο. Το αισθανόταν βαθιά συγκλονισμένος. Μέσα του είχε μια έντονη ευαισθησία, όταν ερχόταν σ’ επαφή με κάθε τι το ελληνικό. Τον χώρο, το φως, το χρώμα, την πέτρα, το μάρμαρο, το χώμα, τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα τη θάλασσα. Η συναισθηματική του αντίδραση για ό,τι έβλεπε και άγγιζε γύρω του έδιναν την εντύπωση πως ο Camus αντάμωνε ύστερα από χρόνια έναν παλιό αγαπημένο φίλο.

Συγκινητική στιγμή για μας, να βλέπουμε τον κορυφαίο αυτόν φιλόσοφο συγγραφέα να είναι τόσο σφιχτά δεμένος με τον τόπο μας, και να τον ξέρει τόσο καλά, δίχως ποτέ να τον έχει επισκεφθεί. Ο Camus στα σαράντα δύο του, με την αίγλη της μεγάλης, της παγκόσμιας επιτυχίας του να τον συνοδεύει, τούτες τις μέρες με τον ερχομό του στη χώρα μας ζούσε το πολυπόθητο όνειρο των εφηβικών χρόνων του. Το αντάμωμά του με την θετή πνευματική του μητέρα. Την Ελλάδα.

*Αποσπάσματα από ομιλία που είχε εκφωνήσει το 1982 (στην παράσταση Παρεξήγηση) ο λέσβιος νευρολόγος – ψυχίατρος Άγγελος Κατακουζηνός (1904-1982), με αφορμή την επέτειο του θανάτου του Καμύ. Το κείμενο της ομιλίας του Κατακουζηνού, ανθρώπου υψηλής πνευματικότητας και λάτρη της τέχνης, περιλαμβάνεται στο βιβλίο Συντροφιά με τον Albert Camus (τρίτη έκδοση, Ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού, Αθήνα, 2011). Συγγραφέας του εν λόγω βιβλίου (από το οποίο προέρχονται και τα χειρόγραφα του Καμύ και της συζύγου του που εικονίζονται ανωτέρω) ήταν η σύζυγος του Κατακουζηνού, η πειραιώτισσα συγγραφέας Λητώ Κατακουζηνού (1914-1997), το γένος Πρωτόπαππα.

Ο διάσημος συγγραφέας (μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας) και στοχαστής Αλμπέρ Καμύ απεβίωσε στις 4 Ιανουαρίου 1960, σε ηλικία μόλις 47 ετών.

Ο  Καμύ είχε τιμηθεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1957.

*Στην ανωτέρω φωτογραφία του Yousuf Karsh, ο Αλμπέρ Καμύ το 1954.