Γράμμα του Ουμπέρτο Έκο στον εγγονό του: «Καλλιέργησε τη μνήμη σου και θα ζήσεις χίλιες ζωές»

Το 2014, ο διάσημος Ιταλός συγγραφέας και φιλόσοφος Ουμπέρτο Έκο έγραψε στον εγγονό του μια ανοιχτή επιστολή που δημοσιεύτηκε κατόπιν παραγγελίας στο εβδομαδιαίο, ιταλικό περιοδικό L’Espresso, το οποίο είχε ζητήσει από τον ίδιο και από άλλες 13 προσωπικότητες του πνεύματος να γράψουν μια επιστολή για τη χρονιά.

Σε αυτήν μιλούσε για την απώλεια μνήμης της νέας γενιάς, η οποία έχει συνηθίσει να αναζητά τα πάντα στο διαδίκτυο. Λίγα χρόνια αργότερα, τα λόγια της αντηχούν ακόμη πιο επίκαιρα από ποτέ.

Πρόκειται για μια προειδοποίηση προς όλους εκείνους που δεν μπορούν να φανταστούν τη ζωή τους χωρίς το Διαδίκτυο.

Αγαπητέ μου εγγονέ,

Δεν θα ήθελα αυτό το χριστουγεννιάτικο γράμμα να κηρύττει την αγάπη για τους γείτονές μας, την πατρίδα, την ανθρωπότητα και τέτοια πράγματα. Δεν θα έδινες σημασία (είσαι ενήλικας και εγώ είμαι πολύ μεγάλος), άλλωστε το σύστημα αξιών έχει αλλάξει τόσο πολύ που οι συστάσεις μου φαίνονται ξεπερασμένες.

Γι’ αυτό θα ήθελα να σταθώ σε μία μόνο σύσταση που θα μπορούσες να εφαρμόσεις στην πράξη αυτή τη στιγμή, ενώ σερφάρεις με το tablet σου. Δεν θα κάνω το λάθος να σου συστήσω να μην χρησιμοποιήσεις το tablet σου. Και όχι από φόβο μήπως φανώ σαν παλιομοδίτης παππούς, αλλά επειδή το κάνω και εγώ ο ίδιος.

Θα σε συμβούλευα να μην δίνεις μεγάλη σημασία στις εκατοντάδες πορνογραφικές ιστοσελίδες που προβάλλουν ερωτικά παιχνίδια. Μη νομίζεις ότι οι σεξουαλικές σχέσεις περιορίζονται σε αυτές τις μάλλον μονότονες ενέργειες. Αυτές οι σκηνές είναι σχεδιασμένες για να σε κρατήσουν στο σπίτι, ώστε να μην συναντήσεις πραγματικά κορίτσια. Υποθέτω ότι είσαι στρέιτ- διαφορετικά, λάβε υπόψη τις συστάσεις μου ανάλογα με την επιλογή σου. Πίστεψέ με, έχω περισσότερη εμπειρία (αν είχα δει σεξουαλική επαφή μόνο σε υπολογιστή, ο πατέρας σου δεν θα είχε γεννηθεί ποτέ, ούτε και εσύ).

Αλλά δεν είναι αυτό για το οποίο θα ήθελα να σου μιλήσω, αλλά για την ασθένεια που επηρέασε τη δική σας γενιά και την προηγούμενη, ανθρώπους που βρίσκονται ήδη στα πανεπιστήμια.

Μιλάω για την απώλεια μνήμης.

Είναι αλήθεια ότι, αν θέλεις να μάθεις ποιος είναι ο Καρλομάγνος ή πού βρίσκεται η Κουάλα Λουμπούρ, μπορείς να πατήσεις μερικά πλήκτρα και να βρεις αμέσως πληροφορίες στο Διαδίκτυο. Κάνε το όταν το χρειάζεσαι, αλλά όταν συλλέγεις τις πληροφορίες, προσπάθησε να θυμάσαι το περιεχόμενο, ώστε να μην το ψάχνεις ξανά. Η κατανόηση του γεγονότος ότι ένας υπολογιστής μπορεί να απαντήσει στην ερώτησή σου ανά πάσα στιγμή αποθαρρύνει την επιθυμία σου να απομνημονεύσεις πληροφορίες, και αυτό είναι κακό. Μπορεί να γίνει η εξής σύγκριση: Αφού μάθει το άτομο ότι μπορεί να πάει από το ένα μέρος στο άλλο με λεωφορείο ή μετρό – κάτι που είναι πολύ βολικό αν βιάζεται – αποφασίζει ότι δεν χρειάζεται πλέον να περπατάει.

Αποδεικνύεται ότι αν σταματήσεις να περπατάς, θα γίνεις ένα άτομο που θα αναγκαστεί να κινείται σε αναπηρικό καροτσάκι. Ναι, ξέρω ότι αθλείσαι και ξέρεις πώς να γυμνάζεις το σώμα σου, αλλά ας επιστρέψουμε στον εγκέφαλο.

Η μνήμη είναι σαν τους μύες των ποδιών. Αν σταματήσεις να γυμνάζεσαι, θα χαλαρώσει και θα γίνεις ηλίθιος. Επιπλέον, στα γηρατειά, όλοι κινδυνεύουμε να πάθουμε Αλτσχάιμερ και ένας από τους τρόπους για να αποφύγουμε αυτό το πρόβλημα είναι να γυμνάζουμε συνεχώς τη μνήμη μας.

Ιδού η συνταγή μου: κάθε πρωί, απομνημόνευε ένα σύντομο ποίημα, όπως ακριβώς αναγκαστήκαμε να κάνουμε στην παιδική ηλικία. Μπορείς να οργανώσεις έναν διαγωνισμό μεταξύ φίλων για να δεις ποιος έχει την καλύτερη μνήμη. Αν δεν σου αρέσει η ποίηση, μπορείς να απομνημονεύσεις τις συνθέσεις των ποδοσφαιρικών ομάδων, αλλά πρέπει να θυμάσαι τους παίκτες, όχι μόνο της Ρόμα, αλλά και τις συνθέσεις άλλων συλλόγων, καθώς και τις προηγούμενες ομάδες της ίδιας της Ρόμα (φαντάσου, θυμάμαι τα ονόματα των παικτών του Τορίνο που επέβαιναν στο αεροπλάνο που συνετρίβη στον λόφο της Σουπέργκα: Μπατσικαλούπο, Μπαλαρίν, Μαρόζο, κ.λπ.). Βάλε στοίχημα με τους φίλους σου ποιος θυμάται καλύτερα το περιεχόμενο των βιβλίων που διαβάσατε: θυμούνται τα ονόματα των υπηρετών των τριών σωματοφυλάκων και του Ντ’ Αρτανιάν (Γκριμό, Μπαζέν, Μουσκετόν και Πλανσέ); Και αν δεν θέλετε να διαβάσετε τους Τρεις σωματοφύλακες (αν και, σε αυτή την περίπτωση, δεν ξέρετε τι χάνετε), τότε φτιάξτε ένα παρόμοιο παιχνίδι με όποιο βιβλίο έχετε διαβάσει.

Μοιάζει με παιχνίδι. Και αυτό είναι. Αλλά θα δείτε πώς το κεφάλι σας θα γεμίσει με χαρακτήρες, ιστορίες και κάθε είδους αναμνήσεις. Θα αναρωτηθείτε γιατί ο υπολογιστής συχνά αποκαλείται «ηλεκτρονικός εγκέφαλος». Επειδή σχεδιάστηκε σύμφωνα με το μοντέλο του δικού μας εγκεφάλου, μόνο που ο άνθρωπος έχει περισσότερες συνδέσεις από τον υπολογιστή.

Ο εγκέφαλος είναι ένας υπολογιστής που είναι πάντα μαζί σου, οι δυνατότητές σου διευρύνονται ως αποτέλεσμα της άσκησης. Ενώ ο υπολογιστής σου επιβραδύνει μετά από παρατεταμένη χρήση και μετά από μερικά χρόνια χρειάζεται αντικατάσταση, ο εγκέφαλός σου μπορεί να σε εξυπηρετήσει μέχρι και τα 90 σου χρόνια, και ακόμη και σε αυτή την ηλικία, αν τον εξασκήσεις, θα θυμάται περισσότερα πράγματα από όσα μπορείς να θυμηθείς τώρα. Επιπλέον είναι δωρεάν.

Υπάρχει επίσης η ιστορική μνήμη, η οποία δεν σχετίζεται με τα γεγονότα της προσωπικής σου ζωής ή με όσα έχεις διαβάσει. Καταγράφει γεγονότα που συνέβησαν πριν από τη γέννησή σου.

Σήμερα, αν πας στον κινηματογράφο, πρέπει να φτάσεις πριν από την έναρξη της ταινίας. Όταν αρχίσει, φαίνεται σαν να σε οδηγούν από το χέρι όλη την ώρα, εξηγώντας σου τι συμβαίνει. Στην εποχή μου, μπορούσες να μπεις στον κινηματογράφο ανά πάσα στιγμή, ακόμα και στη μέση της ταινίας. Πολλά πράγματα είχαν συμβεί πριν μπεις στην αίθουσα, και ήσουν υποχρεωμένος να καταλάβεις αυτή την πλοκή. Όταν ξεκινούσε η επόμενη προβολή, μπορούσες να κάνεις τη σύνδεση. Αν σου άρεσε η ταινία, θα μπορούσες να μείνεις και να την ξαναδείς. Η ζωή είναι σαν να βλέπεις μια ταινία στην εποχή μου. Γεννηθήκαμε και πολλά πράγματα συνέβησαν πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Και είναι σημαντικό να τα κατανοήσουμε όλα αυτά. Βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί τόσα πολλά νέα πράγματα συμβαίνουν τώρα.

Σήμερα, το σχολείο θα πρέπει να σας διδάξει τι συνέβη πριν από τη γέννησή σας, αλλά αυτό μπορεί να μη σας ταιριάζει. Οι έρευνες αποκαλύπτουν ότι οι σημερινοί νέοι, γεννημένοι το 1990, ακόμη και αυτοί που φοιτούν ήδη στο πανεπιστήμιο, δεν γνωρίζουν και ίσως δεν θέλουν να γνωρίζουν, τι συνέβη το 1980, για να μην αναφέρουμε τι συνέβη πριν από 50 χρόνια. Οι στατιστικές δείχνουν ότι, όταν οι νέοι ερωτώνται ποιος ήταν ο Άλντο Μόρο, απαντούν ότι ήταν ο επικεφαλής των Ερυθρών Ταξιαρχιών, αλλά δολοφονήθηκε από μέλη της ίδιας οργάνωσης της ριζοσπαστικής αριστεράς.

Οι δραστηριότητες των Ερυθρών Ταξιαρχιών παραμένουν μυστήριο για πολλούς, αλλά ήταν παρούσες στην πολιτική σκηνή μόλις πριν από 30 χρόνια. Γεννήθηκα το 1932, δέκα χρόνια μετά την άνοδο των φασιστών στην εξουσία, αλλά ήξερα ποιος ήταν πρωθυπουργός κατά τη διάρκεια της πορείας στη Ρώμη. Ίσως, στο φασιστικό σχολείο, μου έλεγαν γι’ αυτόν για να μου εξηγήσουν πώς αυτός ο υπουργός ήταν ηλίθιος και κακός και αντικαταστάθηκε από τους φασίστες. Εντάξει, αλλά τουλάχιστον ήξερα.

Αλλά ας αφήσουμε το σχολείο στην άκρη. Η σημερινή νεολαία δεν γνωρίζει τις ηθοποιούς του κινηματογράφου πριν από 20 χρόνια, ενώ εγώ γνώριζα την Φραντσέσκα Μπερτίνι, η οποία έπαιζε σε βωβές ταινίες 20 χρόνια πριν γεννηθώ. Ίσως επειδή ξεφύλλιζα παλιά περιοδικά πεταμένα στη ντουλάπα του σπιτιού μας. Σου προτείνω να ανατρέξεις στα παλιά περιοδικά γιατί σε βοηθά να καταλάβεις τι συνέβαινε πριν γεννηθείς.

Αλλά γιατί είναι τόσο σημαντικό να γνωρίζεις τα γεγονότα του μακρινού παρελθόντος; Επειδή συχνά αυτού του είδους η γνώση βοηθάει στην κατανόηση της πορείας του παρόντος και, σε κάθε περίπτωση, όπως ακριβώς η γνώση των συνθέσεων των ποδοσφαιρικών ομάδων, καταλήγει πάντα να χρησιμεύει στην ενίσχυση της μνήμης μας.

Λάβε υπόψη σου ότι μπορεί να εκπαιδεύσεις τη μνήμη σου όχι μόνο με τη βοήθεια βιβλίων και περιοδικών. Είναι επίσης δυνατό με τη βοήθεια του διαδικτύου. Εξυπηρετεί όχι μόνο τη συνομιλία με φίλους, αλλά και τη μελέτη της παγκόσμιας ιστορίας. Ποιοι ήταν οι Χετταίοι και οι Καμισάδες; Ποια ήταν τα ονόματα των τριών καραβελών του Κολόμβου; Πότε εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι; Είχε πηδάλιο η κιβωτός του Νώε; Ποιο ήταν το όνομα του προγόνου του ταύρου; Πριν από εκατό χρόνια υπήρχαν περισσότερες τίγρεις από ό,τι σήμερα; Τι γνωρίζεις για την αυτοκρατορία του Μάλι; Και ποιος μίλησε για την αυτοκρατορία του Μάλι; Ποιος ήταν ο δεύτερος πάπας στην ιστορία; Πότε εμφανίστηκε ο Μίκυ Μάους;

Θα μπορούσα να συνεχίσω να κάνω ατελείωτες ερωτήσεις και θα ήταν εξαιρετικά θέματα για έρευνα. Όλα αυτά πρέπει να τα θυμόμαστε. Θα έρθει μια μέρα που θα γεράσεις, αλλά θα νιώθεις σαν να έχεις ζήσει χίλιες ζωές. σαν να είχες συμμετάσχει στη μάχη του Βατερλώ, σαν να ήσουν παρών στη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα, σαν να είχες επισκεφθεί το μέρος όπου ο Μπέρτολντ Σβαρτς, αναμειγνύοντας διάφορες ουσίες σε ένα γουδί σε μια προσπάθεια να αποκτήσει χρυσό, ανακάλυψε κατά λάθος την πυρίτιδα. Οι φίλοι σου, από την άλλη πλευρά, που δεν επιδιώκουν να εμπλουτίσουν τη μνήμη τους, θα ζήσουν μόνο μια ζωή, τη δική τους, μονότονη και χωρίς μεγάλα συναισθήματα.

Δείτε το βίντεο