Ο σκιτσογράφος Αρτ Σπίγκελμαν για τη ζωή με ένα ποντίκι 500 κιλών να τον κυνηγάει

Ένα πρόσφατο απόγευμα, ο Αρτ Σπίγκελμαν καθόταν στο σαλόνι του διαμερίσματός του στο Σόχο, καπνίζοντας ένα ηλεκτρονικό τσιγάρο που φοράει στο λαιμό του, στερεωμένο σε μια θήκη για στυλό, ώστε να μην το χάσει. «Πάντα χάνω πράγματα» εξηγεί στην Αλεξάντρα Άλτερ των New York Times.

Αισθανόταν πιο αποπροσανατολισμένος από ό,τι συνήθως, αφού μόλις είχε επιστρέψει στο σπίτι του μετά από αρκετές εβδομάδες στο δρόμο – ένα ταξίδι δύο εβδομάδων στο Νότο με το γιο του, Ντας- μια ερευνητική εκδρομή σε ένα μουσείο κόμικς στο Κολόμπους του Οχάιο για ένα νέο έργο- και μια στάση στο Σινσινάτι για να παραστεί σε μνημόσυνο του σκιτσογράφου Τζάστιν Γκριν, στενού του φίλου και μέντορα.

Το περιπετειώδες ταξίδι επιστέγασε μια σημαδιακή και χαοτική χρονιά για τον Σπίγκελμαν, τον εμβληματικό σκιτσογράφο, ο οποίος βρέθηκε στο επίκεντρο μιας εθνικής συζήτησης για τη λογοκρισία και τον αυξανόμενο αντισημιτισμό, αφού μια σχολική περιφέρεια του Τενεσί απαγόρευσε τον Ιανουάριο το βραβευμένο με Πούλιτζερ μυθιστόρημά του «Maus» από τις σχολικές αίθουσες.

Photo: Wikimedia Commons

Βωμολοχία και γυμνό στο κείμενο

Έκτοτε, ο Σπίγκελμαν έχει κληθεί ξανά και ξανά να υπερασπιστεί και να υπερασπιστεί το έργο του. Έχει δώσει αμέτρητες συνεντεύξεις, ομιλίες και διαδικτυακά σεμινάρια, συμπεριλαμβανομένης μιας συνάντησης στο Zoom με τους κατοίκους της κομητείας του Τενεσί όπου το «Maus» αφαιρέθηκε μετά από αντιρρήσεις γονέων για τις διάσπαρτες περιπτώσεις βωμολοχίας και γυμνού στο κείμενο.

Έχει υποστηρίξει επανειλημμένα ότι η απαγόρευση αφορά πολύ περισσότερα από το «Maus», στο οποίο περιγράφει λεπτομερώς την εμπειρία των γονέων του κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, απεικονίζοντας τους Εβραίους ως ποντίκια και τους Ναζί ως γάτες. Για τον Σπίγκελμαν, η απόφαση να αφαιρεθεί το «Maus» από τα σχολεία αντανακλά μια πιο ύπουλη εκστρατεία εξυγίανσης ενοχλητικών κεφαλαίων της ιστορίας, με το πρόσχημα της «προστασίας» των παιδιών.

«Θέλουν ένα πιο ευγενικό, πιο απαλό, πιο χνουδωτό Ολοκαύτωμα» είπε

Κατά ειρωνικό τρόπο, η απαγόρευση έφερε πλήθος νέων αναγνωστών στο έργο του και υπογράμμισε τη συνεχιζόμενη επικαιρότητά του, σε μια στιγμή αυξημένου φόβου για την αναζωπύρωση του αντισημιτισμού, του φασισμού και των λευκών εθνικιστικών κινημάτων. Το «Maus» εκτοξεύτηκε στην κορυφή της λίστας των μπεστ σέλερ και πούλησε 665.000 αντίτυπα φέτος, υπερτριπλάσια των πωλήσεων του 2021.

Αλλά η ανανεωμένη προσοχή ήταν επίσης εξαντλητική και του άφησε λίγο χρόνο ή ενέργεια για την τέχνη του, δήλωσε ο Σπίγκελμαν, ο οποίος δεν ήθελε ποτέ να γίνει εκπρόσωπος της μνήμης του Ολοκαυτώματος και προτιμούσε να σχεδιάζει στο τετράδιό του.

«Ήταν μια άγρια χρονιά» είπε και πρόσθεσε: «Τελείωσα».

Δείτε το «Maus» το κόμικ που κέρδισε Πούλιτζερ

Το βραβείο Πούλιτζερ το 1992

Φυσικά, ο Σπίγκελμαν δεν είναι ασυνήθιστος στα φώτα της δημοσιότητας. Η φήμη τον ακολουθεί από τότε που το «Maus» κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ το 1992, αποτελώντας το πρώτο κόμικ που κέρδισε το βραβείο, και μεταμόρφωσε το μέσο, αποδεικνύοντας ότι τα κόμικς μπορούν να αποτελέσουν μορφή υψηλής τέχνης και λογοτεχνίας. Πούλησε έξι εκατομμύρια αντίτυπα στις Ηνωμένες Πολιτείες, αποτελώντας βασικό συστατικό των σχολικών προγραμμάτων και κλασικό έργο της λογοτεχνίας του Ολοκαυτώματος.

Παρόλα αυτά, τον τελευταίο χρόνο, ο Σπίγκελμαν είχε ιδιαίτερα μεγάλη ζήτηση. Τον Νοέμβριο, το Εθνικό Ίδρυμα Βιβλίου απένειμε στον Σπίγκελμαν μετάλλιο για τη διακεκριμένη συμβολή του στα αμερικανικά γράμματα. Αυτό το φθινόπωρο, κυκλοφόρησε από την Pantheon μια νέα συλλογή δοκιμίων και κριτικών για το «Maus» και τη διαρκή απήχησή του, με τίτλο «Maus Now». Και προς μεγάλη χαρά του Spiegelman, η Pantheon μόλις επανεκδόθηκε μια νέα έκδοση του «Breakdowns», μιας ανθολογίας του πρώιμου έργου του, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1978 και δεν έτυχε ποτέ μεγάλης προσοχής εκτός των ακαδημαϊκών και σκληροπυρηνικών κύκλων σκιτσογράφων.

«Υπάρχει μια μικρή ομάδα ανθρώπων που διαβάζουν πραγματικά κόμικς και γνωρίζουν τι κάνω» δήλωσε ο Σπίγκελμαν. «Αλλά ως επί το πλείστον, το ‘Maus’ είναι σαν ένας γιγάντιος ουρανοξύστης».

Οι συγκεντρωμένες εικόνες, οι οποίες περιλαμβάνουν τα κόμικς του από τη δεκαετία του 1970 και μεταγενέστερα έργα του από τη δεκαετία του 2000, προσφέρουν μια γεύση από το εύρος του Σπίγκελμαν ως εικονογράφου και το εύρος των επιρροών του. Τα σχέδια περιλαμβάνουν gag comics, ένα αστυνομικό σίριαλ με κυβιστικές τάσεις και μερικές εικόνες που εκτρέπονται προς τη σκληρή πορνογραφία. Η ανθολογία περιλαμβάνει επίσης οικεία, συναισθηματικά σχέδια που αποτυπώνουν την καταστροφή του μετά την αυτοκτονία της μητέρας του και αποκαλύπτουν πώς εσωτερικεύει το παρατεταμένο τραύμα των γονιών του.

«Εδώ είναι που βρήκα τη δική μου φωνή» δήλωσε ο Σπίγκελμαν για το έργο στο «Breakdowns». «Ανακάλυψα έδαφος που ήταν πραγματικά δικό μου».

Με τη συμβία του Φρανσουάζ Μουλί / Photo: YouTube

Τεράστιος και παραγκωνισμένος

Στενοί μελετητές και θαυμαστές του έργου του Σπίγκελμαν θεωρούν το «Breakdowns» ως ένα είδος στήλης της Ροζέτας που προσφέρει ένα βασικό κλειδί για το περίπλοκο και ποικίλο οπτικό του ιδίωμα, αποκαλύπτοντας την τεράστια και συχνά παραγνωρισμένη γκάμα του ως καλλιτέχνη.

«Σε ένα επίπεδο, είναι ένα βαθιά φορμαλιστικό βιβλίο, που δείχνει πόσο αντι-αφηγηματικά μπορεί να είναι τα κόμικς, με αυτή την πρωτοποριακή πειραματική γλώσσα που εξερευνά η Τέχνη» δήλωσε η Χίλαρι Χουτ, καθηγήτρια Αγγλικών, Τέχνης και Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Northeastern, η οποία επιμελήθηκε το «Maus Now» και έχει μελετήσει το έργο του Σπίγκελμαν εδώ και χρόνια. «Είναι επίσης απίστευτα προσωπικό».

Η επανέκδοση ήταν ήδη στα σκαριά πολύ πριν από την απαγόρευση του «Maus», αλλά η χρονική στιγμή αποδείχθηκε τυχαία, δήλωσε η Λίζα Λούκας, εκδότρια της Pantheon.

«Η επανέκδοση του «Breakdowns» συνέπεσε με μια στιγμή κατά την οποία η σημασία της εξαιρετικής καριέρας του Αρτ Σπίγκελμαν έγινε τόσο βαθιά εμφανής στον πολιτισμό» έγραψε η Λούκας σε ένα email. «Δεδομένης της αυξημένης προσοχής στο έργο και την καριέρα του, είναι συναρπαστικό το γεγονός ότι τόσοι πολλοί νέοι αναγνώστες θα μάθουν για τη συμβολή του Αρτ στα κόμικς».

Photo: Wikimedia Commons

Με μία καθηγητική συμπεριφορά

Ο 74χρονος Σπίγκελμαν μιλάει απαλά και με ακρίβεια και έχει μια συγκρατημένη, καθηγητική συμπεριφορά που μπορεί να φαίνεται αντίθετη με ορισμένα από τα παραβατικά πρώιμα κόμικς του, τα οποία μπορεί να είναι υπερσεξουαλικά ή γκροτέσκα νοσηρά.

Αυτό το ψυχρό απόγευμα του Δεκεμβρίου, καθισμένος στο γεμάτο τέχνη και βιβλία διαμέρισμα όπου ζει με τη σύζυγό του και δημιουργική του συνεργάτιδα, την καλλιτεχνική συντάκτρια του New Yorker, Φρανσουάζ Μουλί, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Τότε, είχαν ένα τυπογραφείο στο σαλόνι τους, όπου συνέθεταν τις εκδόσεις του Raw, ενός εκλεκτικού, εναλλακτικού περιοδικού κόμικς που δημοσίευε φωστήρες όπως ο Ρόμπερτ Κραμπ, ο Ρίτσαρντ ΜακΓουάιερ, ο Κρις Γουέαε και ο Τζάστιν Γκριν, ο οποίος ήταν ένα από τα είδωλα του Σπίγκελμαν.

Ο Γκριν ήταν εκείνος που του έδειξε ότι «αυτό το εξομολογητικό, αυτοβιογραφικό, οικείο, ανείπωτο υλικό είναι απολύτως καλό περιεχόμενο για κόμικς» είπε ο Σπίγκελμαν.

«Δεν είναι μόνο, ‘Κάνε ένα αστείο’ ή, ‘Πες μια φανταστική ιστορία'», συνέχισε. «Αυτό ήταν σαν, ‘Τι συμβαίνει στο μυαλό κάποιου και πώς μπορείς να το εκφράσεις;’».

Photo: Wikimedia Commons

Η underground σκηνή των κόμικς της δεκαετίας του 1960

Ως αγόρι που μεγάλωνε στο Κουίνς, ο Σπίγκελμαν βασανιζόταν από την αίσθηση ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει, δεδομένου ότι οι γονείς του γλίτωσαν παρά τρίχα από τα στρατόπεδα θανάτου, και βρήκε καταφύγιο στο ανατρεπτικό χιούμορ και την άγρια τέχνη του περιοδικού Mad και άλλων κόμικς. Άρχισε να ζωγραφίζει νωρίς, με αφορμή τα παιχνίδια ζωγραφικής που έπαιζε με τη μητέρα του, μια παιχνιδιάρικη πλευρά της που αποτυπώνει στο «Breakdowns». Όταν ήταν μόλις 13 ετών, δημοσίευσε ένα κόμικ σε μια εβδομαδιαία εφημερίδα του Κουίνς, η οποία αργότερα τον προσέλαβε ως ελεύθερο επαγγελματία.

Το 1966, βρήκε δουλειά στην Topps Chewing Gum, σχεδιάζοντας αυτοκόλλητα και πρωτότυπες κάρτες. Η εταιρεία επιχορήγησε την καριέρα του για 20 χρόνια, δίνοντάς του ένα σταθερό εισόδημα, ενώ πειραματιζόταν με πιο ακραία και λιγότερο εμπορικά κόμικς.

Ο Σπίγκελμαν διαμορφώθηκε από την underground σκηνή των κόμικς της δεκαετίας του 1960 και έγινε μέλος ορισμένων περιοδικών της εποχής, τα οποία διακινούσαν γελοιογραφίες για ναρκωτικά, σεξ και διεστραμμένες ιστορίες του είδους. Έφτασε σε ένα σημείο καμπής στην καριέρα και τη ζωή του στα τέλη της δεκαετίας του ’60, όταν νοσηλεύτηκε μετά από ψυχικό κλονισμό, τον έδιωξαν από το κολέγιο και τον συνέτριψε η αυτοκτονία της μητέρας του.

Τον ενδιέφερε να αναμειγνύει την υψηλή και τη χαμηλή τέχνη και να διευρύνει τα όρια της αφήγησης στα κόμικς, εξερευνώντας πώς ο χρόνος και ο χώρος θα μπορούσαν να συμπιεστούν ή να τεντωθούν σε μια σειρά εικόνων και πώς οι εσωτερικές εμπειρίες και η μνήμη θα μπορούσαν να απεικονιστούν στη σελίδα.

«Για μένα το να μπορώ να φέρω το λεξιλόγιο από την Γερτρούδη Στάιν Στάιν και τον Τζέιμς Τζόις μέχρι τον Πικάσο και άλλες πιο τυπικές πτυχές της δημιουργίας εικόνων, μου άνοιξε πολύ νέα πεδία» δήλωσε ο Σπίγκελμαν. «Για να κάνω το «Maus», όλα όσα έμαθα εδώ έγιναν νέο λεξιλόγιο για μένα».

Photo: Flickr

Αγάπη και υπερηφάνεια

Το 1972, ο Σπίγκελμαν σχεδίασε ένα τρισέλιδο κόμικ που αργότερα εξελίχθηκε στο «Maus». Αρχίζει με τον Σπίγκελμαν, ως νεαρό ποντίκι, στο κρεβάτι, καθώς ο πατέρας του τον σκεπάζει και του διηγείται την ιστορία του πώς συνελήφθη στην Πολωνία από τους Ναζί και στάλθηκε στο Άουσβιτς. Χρησιμοποιώντας πρόσωπα ζώων στη θέση των ανθρώπων του έδωσε αρκετή απόσταση για να αφηγηθεί την ιστορία. «Για μένα, ήταν ισχυρό μόνο και μόνο επειδή μου επέτρεψε να ασχοληθώ με το υλικό βάζοντας μια μάσκα στους ανθρώπους» είπε. «Με το να το ξαναζήσω λεπτομερώς, όσο καλύτερα μπορούσα, στιγμή προς στιγμή – μου επέτρεψε τουλάχιστον να έρθω σε επαφή με κάτι που διαφορετικά ήταν μόνο μια σκοτεινή σκιά».

Ο Σπίγκελμαν εργάστηκε για το «Maus» επί 13 χρόνια. Διογκώθηκε σε πάνω από 300 σελίδες και αφηγείται την ιστορία του πώς ο πατέρας και η μητέρα του, ο Βλάντεκ και η Άνια, επέζησαν από αδιανόητες φρικαλεότητες σε ένα ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, συνυφασμένη με την αφήγηση της δικής του εμπειρίας ως σκιτσογράφου, καταγράφοντας συνομιλίες με τον πατέρα του και στοχεύοντας να αποτυπώσει το ανείπωτο σε εικόνες. Το πρώτο κεφάλαιο τυπώθηκε το 1980 στο Raw, όπου και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες την επόμενη δεκαετία.

Όταν ο Σπίγκελμαν προσπάθησε να βρει εκδότη για την έκδοση του βιβλίου, το χειρόγραφο απορρίφθηκε ευρέως μέχρι που το ανέλαβε η Pantheon. Δεν φανταζόταν ποτέ ότι θα γινόταν ένα τέτοιο πολιτιστικό και ιστορικό μεγαθήριο, ή ότι δεκαετίες αργότερα θα γινόταν «τροφή για κανόνια στους πολιτιστικούς πολέμους» όπως το έθεσε ο ίδιος.

Το «Maus» έχει από καιρό αποτελέσει πόλο έλξης για διαμάχες

«Το μόνο άτομο στο οποίο ήθελα να διδάξω κάτι ήταν ο εαυτός μου. Ήθελα να μάθω πώς γεννήθηκα, όταν και οι δύο γονείς μου έπρεπε να δολοφονηθούν πριν συλληφθώ. Αυτό ήταν ένα πολύπλοκο σχέδιο, να ανακατασκευάσω για τον εαυτό μου τι ήταν αυτή η ιστορία για εκείνους» είπε.

Το «Maus» έχει από καιρό αποτελέσει πόλο έλξης για διαμάχες. Οι επικριτές προσέβαλαν τη χρήση εικόνων ζώων για τη διερεύνηση ενός τόσο σοβαρού θέματος, ενώ ορισμένοι είπαν ότι ήταν διπλά προσβλητικό το γεγονός ότι ο Σπίγκελμαν ζωγράφισε τους Εβραίους ως ποντίκια, δεδομένου ότι η ναζιστική προπαγάνδα συνέκρινε τους Εβραίους με παράσιτα – πράγμα που ήταν ακριβώς το ζητούμενο του Σπίγκελμαν. Το βιβλίο απαγορεύτηκε στη Ρωσία λόγω της εικόνας με τη σβάστικα στο εξώφυλλο. Όταν εκδόθηκε στην Πολωνία το 2001, διαδηλωτές, οι οποίοι εξοργίστηκαν που ο Σπίγκελμαν απεικόνιζε τους Πολωνούς εθνικούς ως γουρούνια, έκαψαν αντίτυπα του βιβλίου. Στη Γερμανία, ένας δημοσιογράφος ρώτησε τον Σπίγκελμαν αν ένα σκίτσο για το Άουσβιτς ήταν κακόγουστο. «Όχι, νομίζω ότι το Άουσβιτς ήταν κακόγουστο» απάντησε ο Σπίγκελμαν.

Στα χρόνια που ακολούθησαν την κυκλοφορία του βιβλίου, αισθάνθηκε συχνά καταπιεσμένος από το μέγεθος της επιτυχίας του βιβλίου, η οποία επισκίασε όλο το υπόλοιπο έργο του. «Από τότε που έγινε το ‘Maus’, έχω να αντιμετωπίσω ένα ποντίκι 500 κιλών που με κυνηγάει» είπε.

Ο Σπίγκελμαν ελπίζει ότι η αναβίωση των «Breakdowns» θα μπορούσε να εισαγάγει τους αναγνώστες που γνωρίζουν μόνο το «Maus» σε ένα μεγαλύτερο εύρος του έργου του.

Κοιτάζοντας πίσω στον καλλιτέχνη που ήταν όταν ζωγράφιζε τα έργα στο «Breakdowns», ο ίδιος ο Σπίγκελμαν αισθάνεται ένα μείγμα αγάπης και υπερηφάνειας, για όσα ξεπέρασε και για όσα μπόρεσε να δημιουργήσει.

«Τον θαυμάζω αυτόν τον τύπο» είπε χαμογελώντας. «Ναι, είχα πάρει φωτιά τότε».

Δείτε τι είπε πρόσφατα για την απαγόρευση του κόμικς του

*Το άρθρο δγμοσιεύθηκε στους nytimes.com