Το ερώτημα ενός νέου ανθρωπισμού

Οι τεχνολογίες της πληροφορίας εδώ και δεκαετίες έχουν πυροδοτήσει μεγάλες συζητήσεις. Ο τρόπος που – σε αντίθεση με άλλα τεχνικά και επιστημονικά επιτεύγματα – εδώ έχουμε να κάνουμε με τη διεκδίκηση χώρου που υποτίθεται ότι αφορούσε έναν εκ των πυρήνων της ανθρώπινης ύπαρξης, ήτοι της αυτοτέλειας της νόησης και του «ψυχικού κόσμου», είναι στον πυρήνα αυτής της συζήτησης. Αρκεί να αναλογιστούμε τη φόρτιση που έχουν εκφράσεις όπως «τεχνητή νοημοσύνη». Γιατί όσο και εάν έχουμε αποκτήσει μεγαλύτερη επίγνωση της υλικής και βιολογικής υπόστασης των ψυχικών και νοητικών λειτουργιών μας, μια ορισμένη απόσταση ανάμεσα στο υλικό (και κατ’ επέκταση τεχνολογικό) επίπεδο και το ψυχικό-νοητικό εξακολουθεί να θεωρείται αναγκαία υπαρξιακή συνθήκη, ένα όριο της καταστατικής μας ιδιότητας ως ανθρώπων.

Την ίδια ώρα δεν είναι λίγες οι φωνές που υποστηρίζουν ότι αντί να επιμένουμε σε παραλλαγές ενός παρωχημένου δυϊσμού, είναι προτιμότερο να αποδεχτούμε την ίδια την υλική μας υπόσταση, να συμφιλιωθούμε με τα όρια που αυτή συνεπάγεται και – ακόμη περισσότερο – να στοχαστούμε τη συνέχεια με το υλικό και τεχνικό περιβάλλον ως νέα υπαρξιακή συνθήκη.

Με αυτά τα ερωτήματα καταπιάνεται το βιβλίο του ιταλού φιλοσόφου Ρομπέρτο Φινέλι, «Filosofia e tecnologia. Una via di uscita dalla mente digitale» (Φιλοσοφία και τεχνολογία. Μια διέξοδος από τον ψηφιακό νου), που κυκλοφόρησε το 2022. Ο Φινέλι, γεννημένος το 1945 και έχοντας διατελέσει καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι και στο Πανεπιστήμιο Roma Tre, είναι από τους πιο πρωτότυπους αναγνώστες του Μαρξ αλλά και συνολικότερα της φιλοσοφικής παράδοσης της νεωτερικότητας. Σε αυτό το βιβλίο δεν διαλέγει έναν εύκολο δρόμο απόρριψης της τεχνολογίας. Αλλωστε, το βιβλίο περιλαμβάνει μια συστηματική κριτική του τρόπου που ο Χάιντεγκερ προσπάθησε να διαμορφώσει μια φιλοσοφική απόρριψη κάθε έννοιας τεχνικής, κάτι που για τον Φινέλι σηματοδοτεί την αδυναμία του Χάιντεγκερ να κατανοήσει την ίδια την έννοια της τέχνης στην αρχαία φιλοσοφία, με αποκορύφωμα τη σχέση τέχνης και διάνοιας μέσα στην αριστοτελική σύλληψη της ανθρώπινης πράξης.

Ανανεωμένος δυϊσμός

Ο Φινέλι εξετάζει με κριτικό τρόπο διάφορες τοποθετήσεις πάνω σε αυτό το θέμα, στην προσπάθειά του να υποστηρίξει τη δική του θέση που είναι υπέρ ενός ανανεωμένου δυϊσμού και ταυτόχρονα ενότητας ανάμεσα σε σώμα και νόηση, με ορίζοντα έναν νέο ανθρωπισμό. Σύμμαχο σε αυτή την προσπάθεια έχει τόσο την ανάγνωση που κάνει στον τρόπο που ο Μαρξ αντιμετωπίζει την τεχνική και την τεχνολογία, όχι μόνο ως παραγωγική δύναμη αλλά και ως ένα συνολικότερο πλέγμα κοινωνικών σχέσεων, αλλά και μια σειρά άλλες φιλοσοφικές και θεωρητικές αναφορές από τον Σπινόζα έως τον Καντ και τον Χέγκελ, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και η δική του ανάγνωση της ψυχανάλυσης. Ολα αυτά επιτρέπουν στον Φινέλι να προτείνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθούν και οι νέες μεγάλες δυνατότητες που προσφέρουν οι τεχνολογίες της πληροφορίας.

Για τον Φινέλι ο ορίζοντας μιας τέτοιας προσπάθειας είναι μια κοινωνία όχι απλώς της γνώσης, αλλά της (αυτο)αναγνώρισης, που σημαίνει μια ελευθερία τού να αναγνωριζόμαστε, μια ελευθερία να φτάσουμε στην ίδια μας την εσωτερικότητα και η οποία, κατά τη γνώμη του, οφείλει να προστεθεί στις τρεις καταστατικές ελευθερίες (και ανθρωπολογίες) της νεωτερικότητας: τη φιλελεύθερη ελευθερία (της σκέψης, του συνεταιρίζεσθαι κ.λπ.), την κομμουνιστική ελευθερία (από τις υλικές ανάγκες και αναγκαιότητες) και την ψυχαναλυτική (κατανόηση των εσωτερικευμένων μηχανισμών λογοκρισίας που δεν επιτρέπουν στο ανθρώπινο υποκείμενο να επικοινωνήσει με τον ίδιο του τον εαυτό).

«Ουτοπικό» σχολείο

Ολα αυτά για τον Φινέλι καταλήγουν στην ανάγκη να δούμε ξανά το θέμα της παιδείας και το βιβλίο περιλαμβάνει έναν «ουτοπικό στοχασμό» για το σχολείο (και το πανεπιστήμιο) της γνώσης/αναγνώρισης (una scuola di «ri/cononcere»). O Φινέλι είναι ιδιαίτερα επικριτικός για το σύγχρονο σχολείο που θεωρεί ότι χαρακτηρίζεται από αγοραίο πραγματισμό και επιστημονισμό. Απέναντι σε αυτό προτείνει ένα σχολείο και ένα πανεπιστήμιο που να μπορούν να κάνουν πράξη έναν νέο ανθρωπισμό που θα συνδυάζει τις κλασικές σπουδές με τις επιστήμες. Σε αυτό το φόντο επιμένει στην υποχρεωτική εκπαίδευση μέχρι τα 18, που να ολοκληρώνεται σε έναν ενιαίο τύπου λυκείου, στην αναμόρφωση των πανεπιστημίων με εγκατάλειψη της δομής 3+2 έτη προς όφελος ενιαίων σπουδών 4-5 ετών, οργανωμένων σε έτη και όχι εξάμηνα, στον ριζικό διαχωρισμό ανάμεσα σε παιδεία και στον κόσμο της παραγωγής, στη μείωση του αριθμού των μαθητών στην τάξη και την έμφαση στις ομαδικές εργασίες, και στην κατάργηση των διαφόρων φορέων αξιολόγησης και πιστοποίησης. Για τον Φινέλι ένα τέτοιο «ουτοπικό» σχολείο επιτρέπει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε μια γνώση, που δεν μένει μόνο στο πραγματιστικό-παραγωγικό επίπεδο, και την αναγκαία διάσταση της αναγνώρισης, της αυτογνωσίας του υποκειμένου, μια γνώση της οικολογίας του εξωτερικού κόσμου που να συνδυάζεται με την οικολογία του εσωτερικού κόσμου.

Ο καθηγητής Ρομπέρτο Φινέλι

Ενας νέος ανθρωπισμός

Η έννοια του νέου ανθρωπισμού που υπερασπίζεται ο Φινέλι φαντάζει ίσως παράταιρη σε μια εποχή που τα «ανθρωπιστικά ιδεώδη» έχουν δεχτεί εδώ και δεκαετίες τα πλήγματα τόσο της «αντιανθρωπιστικής στροφής» διάφορων κριτικών θεωρητικών ρευμάτων, όσο και την πραγματικότητα επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων που αφορούν τις γνωσιακές διαδικασίες και την τεχνητή νοημοσύνη. Και σίγουρα ο ίδιος δεν υποστηρίζει κάποιον αφελή ιδεαλισμό. Ομως, υπογραμμίζει την ανάγκη να βρούμε τρόπους συλλογικού αναστοχασμού και μετασχηματισμού της νέας αναδυόμενης συνθήκης.